Historia: Tomaszów Lubelski - św. Mikołaja Cudotwórcy

Tomaszów Lubelski leży na Roztoczu nad rzeką Sołokiją. Rzemieślniczo-targowe miasto początku renesansu było lokowane ok.1590 r. jako Jelitowo na gruntach wsi Rogóźno. Była to pierwsza na szlaku z Lublina do Bełza miejscowość zniszczona w 1268 r., gdzie wschodniosłowiańska świątynia parafialna istniała w połowie XVI w. W 1552 r., za panowania króla Zygmunta Augusta i biskupa chełmskiego Teodozjusza, Ignacy Macewicz ufundował ewangeliarz dla tutejszego wielkiego soboru Św. Archanioła Michała. Ostatnim proboszczem rogóźniańskiej parafii był o. Iwan Gurkowicz, który za zabraną dla unitów świątynię otrzymał od Jana Ossolińskiego i Mateusza Leśniewskiego nadział ziemi na przedmieściu lwowskim. Za środki ze sprzedaży gruntów o. Iwan wybudował cerkiew św. Mikołaja, której bogosłużebny żywot zakończył się w 1739 r., podczas administrowania o. Bazylego Kulaszyńskiego.

W okresie największego rozkwitu struktur Kościoła prawosławnego na Lubelszczyźnie w skład jednego z najliczniejszych dekanatów, jakim pod koniec XIX w. był tomaszowski z dwoma rejonami, wchodziły następujące parafie: Chodywańce z filiami w Jurowie i Jarczowie, Czartowczyk, Czartowiec (f. Czartowiec II, Moratyn), Cześniki, Dołhobyczów (f. Oszczów i Horoszczyca), Dub (f. Zubowice), Grodysławice (f. Werechanie), Hołubie, Honiatycze, Klątwy (f. Mikulin), Kmiczyn, Komarów (f. Dzierążnia), Koroszczyn, Łaszczów (f. Nabróż), Łosiniec (f. Maziły), Nabróż, Nowosiółki (f. Suszów i Wasilów), Pawłowice, Perespa (f. Śniatycze), Pieniany (f. Podlodów i Hopkie), Posadów (f. Rzeplin), Poturzyn (f. Witków i Żabcze), Przeworsk (f. Korhynie), Stare Sioło (f. Łykoszyn), Szarowola, Szlatyn (f. Wereszczyca), Tarnawatka (f. Pańków), Telatyn (f. Dutrów i Radków), Tomaszów miasto, (f. Tomaszów-Rogóźno, Szarowola, Wieprzowe Jezioro, Wieprzec), Typin (f. Podhorce i Niedzieżów), Tyszowce (f. Dubina i Zamłynie), Wakijów, Żulice (f. Kmiczyn i Steniatyn), Żerniki (f. Zimno i Ratyczów). Łącznie na Ziemi Tomaszowskiej było w 1898 r. 30 parafii i 35 filii parafialnych. Łączna liczba wiernych sięgała prawie 43 tysięcy a w samym mieście żyło 2761 prawosławnych. W 1940 r. dekanat tomaszowski liczył 22 parafie.

Najstarsze ślady prawosławia w samym Tomaszowie sięgają roku 1531, kiedy to parafia św. Michała na przedmiejskim Rogóźnie, wymieniana jest w dokumentach podatkowych. Tomasz Zamoyski, autor przywileju dla cerkwi z 1621 r., to imiennik i patron miasta. Drewniana świątynia, którą w 100 lat później w bardzo złym stanie znalazł bp Józef Lewicki, została rozebrana w 1744 r.

Oprócz tamtej najstarszej istniały następujące cerkwie: św. św. Jerzego i Mikołaja (parafia od 1657 r.), św. Mikołaja Cudotwórcy (parafia od 1689 r.), Zaśnięcia Przenajświętszej Bogarodzicy (parafia od co najmniej 1690 r., kiedy proboszczem był o. Teodor, znany z protestu w 1667 r. przeciwko ks. Sieprawskiemu, który dziesięcinę schizmatycką oddał żydowskim arendarzom, przyczyniając się do pauperyzacji prawosławnego kleru) i św. Dymitra. Ta ostatnia została zbudowana na cmentarzu w 1905 r. a po częściowym zdemontowaniu wyposażenia w latach 1927-1929, została w 1947 r. rozebrana i przeniesiona do Rajska k. Bielska Podlaskiego. Cerkiew Zaśnięcia Bogarodzicy, wybudowana ok. 1605 r. od strony wjazdu z Krasnobrodu, przestała istnieć w 1810 r. Stara, drewniana podmiejska świątynia św. Mikołaja Cudotwórcy z przełomu XVI i XVII w., istniejąca jeszcze w 1790 r., została zniszczona w okresie wojen napoleońskich.

Na miejscu cerkwi św. Jerzego Zwycięzcy sprzed 1620 r. stoi obecnie krzyż z inskrypcją (prywatna posesja nieopodal Urzędu Gminy). Znane są nazwiska dwóch pierwszych parochów, przyłączonej do unii parafii jurijewskiej, z lat 1616-1638): ks. Iwan Ochrymowicz i ks. Stećko Kowal. Po unii brzeskiej w Ordynacji Zamojskiej istniała ogromna presja antyprawosławna, zwłaszcza pomiędzy synodem zamojskiem a rokiem 1725, kiedy wybudowano kościół trynitarski. W ciągu dwóch pokoleń zubożała i uległa likwidacji parafia Zaśnięcia Bogarodzicy. Ostatni prawosławny proboszcz o. Iwan Obuchowicz zmarł w 1761 r. Do 1789 r. zdziesiątkowane podmiejskie społeczności wiernych, nikołajewska i uspieńska, przeszły pod administrację proboszcza miejskiej cerkwi św. Jerzego. Po półwiekowym epizodzie unickim, od 1875 r. była to znów cerkiew prawosławna a o. Korneliusz Gierasimowicz reaktywował bractwo św. Jura, przemianowane wkrótce na bractwo św. Mikołaja. W dniu 19.05.1902 r. o. Korneliusz został uhonorowany nagrodą patrona święta. W latach 1885-1890 wykonano projekt i wybudowano na jej miejscu nową świątynię p.w. św. Mikołaja. Murowana budowla w stylu neorosyjsko-bizantyjskim, została sfinansowana przez rząd a wykonana pod nadzorem Konstantego N. Drozdowskiego i Gabriela Arbuzowa. Ikonostas wykonano w pracowni moskiewskiego kupca Kuźmy Morozowa. Konsekracja nowej cerkwi miała miejsce w 1890 r. a starą usunięto w 1904 r.

Wizytujący parafię bp German podkreślał zalety cerkiewnego chóru. Władyka spotkał się z 95-osobowym bractwem św. Mikołaja, które prosiło o wyświęcenie brackiej herbaciarni.

Funkcjonująca nieprzerwanie, także podczas bieżeństwa i wojen światowych, cerkiew św. św. Jerzego i Mikołaja przestała rozbrzmiewać modlitwą w czerwcu 1947 r. na skutek akcji "Wisła". Dopiero po dziesięciu latach reaktywowano parafię w Tomaszowie, ale przez długie lata utrudniano przygotowanie obrzędów. Wnętrze cerkwi zostało sprofanowane, gdyż służyło jako spółdzielczy skład, magazyn zbożowy a nawet szalet publiczny. Główny remont wykonano w latach 1983-1985. Pierwszym proboszczem parafii po rekoncyliacji cerkwi był o. Jan Łukaszuk (od 29.11.1982 r. do 26.05.1989 r.). Nowy bp lubelski i chełmski Abel mianował w dniu 07.11.1989 r. na to stanowisko o. Witolda Charkiewicza, który sprawował tę funkcje do połowy 2006 r.

W tomaszowskiej parafii przyszli na świat i zostali ochrzczeni prawosławni dużego formatu jak np.: o. Michał Lewicki (ur. 04.06.1862 r.), o. Gabriel Korobczuk (urodzony w czerwcu 1913 r., ojciec męczennika Lwa). Wielcy duszpasterze okresu II RP to proboszczowie i dziekani: o. Michał Boniecki (w Tomaszowie od 9(22).06.1921-05.11.1935 r.), o. Teodor Borecki (1935-1939, mianowany dziekanem 21.03.1936 r.). Znane są nazwiska wikariuszy: ks. Roman Harasimowicz (17.02.1923-1930), ks. Michał Hać (06.09.1928-01.02.1931 r.), ks. Andrzej Drzewiecki (03.06.1925-14.03.1928 r.), ks. Grzegorz Kratiuk (w marcu 1928 r.). Wśród ich poprzedników przełomu XIX i XX wieku możemy wymienić: o. Korneliusza Gierasimowicza (1902 r.), o. Jana Lewczuka, przeniesionego z Hołubia dziekana II okręgu tomaszowskiego oraz wicedziekana o. Mikołaja Różańskiego z Witkowa.

Cerkiew św. Mikołaja położona jest w centrum miasta. Niedługo parafia wzbogaci się o nową świątynię filialną w Łosińcu. Proboszczem parafii jest od 2006 r. ks. Mariusz Ostaszewicz, przybyły tutaj z Bielska Podlaskiego, który wraz z matuszką Julitą i dwoma synami zamieszkuje w oddalonym ok. 800 m od cerkwi domu parafialnym, nowo pozyskanym przez władze diecezji lubelsko-chełmskiej. Księgi wieczyste zostały sporządzone w dniu 14.05.1993 r. W roku 2003 ukończona została renowacja zabytkowej 400-letniej Ikony Bogarodzicy.

Uroczystości parafialne: św. Mikołaja, Jordan. Kilkudziesięciu wiernych to głównie osoby spoza miasta a liczba ochrzczonych prawosławnych szacowana jest na ok. 300 osób.

opr. Grzegorz Jacek Pelica

W 1620 roku miasto zostało otoczone wałem z czterema bramami: szczebrzeską, sokalską, zamojską i lwowską. W 1623 r. były tu 32 domy w rynku, w tym 12 żydowskich. Istniała również cerkiew p.w. św. Mikołaja na Przedmieściu Lwowskim i cerkiew p.w. NMP na Przedmieściu Szczebrzeskim. W 1690 r. przybyła trzecia cerkiew - p.w. Wniebowzięcia NMP, ale w 1817 r. dwie z nich zostały sprzedane na licytacji (...)

J. Peter, Szkice z przeszłości miasta kresowego, Zamość 1947, s.21-22;

M. Stworzyński, Opisanie statystyczno-historyczne dóbr Ordynacyi Zamoyskiey w 1834 roku, rps BOZ nr 1815 w Bibliotece Narodowej, Warszawa 1834, s.254.256. ...w Szewni (Dolnej) na cmentarzu zebrała się garstka ludzi. Nad grobami dokończyliśmy rozpoczętą przed kościołem panichidę oraz poświęciłem groby. Widziałem w oczach zebranych ludzi łzy (...) Była to pierwsza modlitwa prawosławnego duchownego po 50 latach w tej miejscowości. W miejscowości, gdzie 13.09.1943 r. z rąk nieznanych sprawców zginął - został zamordowany proboszcz tej parafii ks. Aleksy Marcinkiewicz...

O. W. Charkiewicz [w:] Kronika Parafii Prawosławnej w Zamościu, R.1993, s.2.

Statystyka rządowa z 05.11.1929 r. W powiecie tomaszowskim jest: 70.469 katolików, 20 kościołów parafialnych, 10 filii; 31.489 wiernych prawosławnych, 7 cerkwi parafialnych i 7 cerkwi filialnych. Na jeden kościół przypada 2349 katolików rzymskich, na 1 cerkiew - 2249 prawosławnych.

AAN, MWRiOP sygn.1207, ss.135-167.