Parafia na tle rozwoju miasta.

W 1567 roku król Zygmunt August uwzględniając prośbę Stanisława Tarnowskiego wojewody sandomierskiego i starosty krzeszowskiego zezwala na założenie na terenie starostwa krzeszowskiego miasta Tarnogrodu, na miejscu nieuprawnym zwanym Trocheingród. Lokacji dokonał Florian Słonka podstarosta krzeszowski.

W 1569 roku miasto otrzymało nowe przywileje, zbudowano też wówczas kościół p.w. św. Ducha i szpital.

W 1576 roku starostwo krzeszowskie przyznane zostało Marcinowi Ossolińskiemu, w 1580 roku król Stefan Batory zezwolił Janowi Zamoyskiemu wykupić je od Ossolińskich, zaś wl588 roku nadał je Janowi Zamoyskiemu na własność wraz ze starostwem zamechskim.

Ponieważ Zamość został założony w 1580 roku, Tarnogród był pierwszym miastem utworzonej w 1589 roku Ordynacji Zamojskiej.

Tarnogród lokowany przy ważnym trakcie z Lublina do Przemyśla zyskiwał wyjątkowo dobre warunki rozwoju, nie miał, bowiem w pobliżu miast konkurencyjnych. Od strony Lublina najbliższy był Goraj, od strony Przemyśla Jarosław, obydwa miasta odległe od Tarnogrodu o około 50 km. Szczególnie ważną rolę w rozwoju miasta odegrały liczne przywileje. Już w 1591 roku Tarnogród był znaczącym miastem miał, bowiem w rynku 57 domów, przy ulicach i na przedmieściach 316. Działało tu wtedy ponad 100 rzemieślników, a byli wśród nich rzadko spotykani w innych miastach miecznicy, pancemicy, haftnicy, iglarze i złotnicy. Istniało też w szczytowym okresie rozwoju miasta 9 cechów.

Tarnogród był w szesnastym wieku jedynym miastem dzisiejszej Zamojszczyzny powstałym w Ziemi Przemyskiej. Drugim był Józefów założony dopiero w 1725 roku.

Podczas pierwszego rozbioru Polski w 1772 roku Tarnogród został zagarnięty przez Austrię i włączony do zorganizowanego wówczas cyrkułu zamojskiego. Za Księstwa Warszawskiego utworzono w 1810 roku departament lubelski a w jego składzie powiat tarnogrodzki.

Po upadku Księstwa Warszawskiego Tarnogród znalazł się w zaborze rosyjskim, w tzw. Królestwie Polskim i administracyjnie należał do obwodu zamojskiego. W 1842 roku przemianowano obwody na powiaty i w ten sposób uległ likwidacji powiat tarnogrodzki, miasto zaś pozostało w powiecie zamojskim. Po powstaniu styczniowym nastąpiła reorganizacja podziału administracyjnego, w 1867 roku utworzono powiat biłgorajski i włączono do niego Tarnogród. W 1870 roku pozbawiono Tarnogród praw miejskich i przemianowano na tzw. osadę.

Na skutek starań mieszkańców w 1987 roku przywrócono prawa miejskie i po 117 latach Tarnogród znowu jest miastem.

Wypada wspomnieć o odbytej w Tarnogrodzie w 1715 roku konfederacji generalnej pod przewodnictwem Stanisława Ledóchowskiego przeciwko Augustowi II.

Uposażenie kościoła i cerkwi wyznaczone zostało w akcie lokacyjnym z 1567 roku. Formalna odbudowa parafii nastąpiła w 1598 roku, lecz już w 1591 roku istniał kościół pełniący funkcję kościoła parafialnego.

Dzieje cerkwi w Tarnogrodzie nie są dotąd zbadane. Uposażenie dla cerkwi zostało wyznaczone w akcie z 1567 roku, wkrótce też zapewne powstała pierwsza cerkiew. Być może spłonęła ona wraz z kościołem w 1645 roku, restaurowana w 1773 roku. Istniała ona do początku XIX wieku, kiedy zbudowano nową drewnianą. Obecną murowaną cerkiew prawosławną cerkiew wzniesiono w latach 1871-72, lub jak podaje rejestr cerkwi II Okręgu Biłgorajskiego za 1910 r. rozpoczęcia budowy 1868 na wzgórku naprzeciw dawnej drewnianej, przy drodze do Bukowiny.

Tarnogród był miastem o charakterze rolniczo-przemysłowym, miał 60 łanów gruntów. Do wójtostwa należało 6 łanów, po wykupieniu go w 1701 roku nadawane było w użytkowanie majorom twierdzy zamojskiej i stąd od tego czasu zwane "majorostwem".

Zabudowa ulic pozarynkowych nie różniła się od zabudowy okolicznych wsi należy wszakże podkreślić, że zachowało się tu kilka domów z drugiej połowy osiemnastego wieku, co nie jest zjawiskiem częstym na Zamojszczyźnie.

Początki chrześcijaństwa na terenie obecnej zamojszczyzny, a dokładniej Tarnogrodu w obrządku wschodnim trudno określić. Można domniemywać, iż wraz z przenikaniem chrześcijaństwa na ziemię przemyską i powstaniem tam diecezji w wieku dziesiątym, kiedy to jak podaje kronikarz ruski, w roku 981 "szedł Włodzimierz ku Lachom i zajął grody ich Przemyśl, Czerwień i inne grody, które są i po dziś dzień pod Rusią" wskazuje na to, że Tarnogród znajduje się na trakcie Przemyśl Lublin i tereny te mogły być w niedługim czasie christianizowane właśnie w obrządku wschodnim.

Jak podaje ks. prof. M. Bendza w swojej pracy p.t. "Prawosławna Diecezja Przemyska w latach 1596 - 1681" na str. 104 wśród wymienionych tamże 31 dekanatów istniejących w roku 1694 w diecezji przemyskiej jest wymieniony dekanat tarnogrodzki. Tarnogród pozostaje w jurysdykcji przemyskiej do roku 1772.

Sytuacja parafii w okresie międzywojennym.

Okres międzywojenny w życiu parafii jest to okres ciężkich doświadczeń wiary prawosławnej. Kościół katolicki jak i ówczesny rząd II Rzeczpospolitej dokonuje poprzez akcję pacyfikacji i rewindykacji majątku cerkiewnego i dusz.

Pierwsza fala rewindykacji przypadła na lata 1918 - 1924. W tym czasie rząd polski przeprowadził akcję burzenia cerkwi prawosławnych, oraz przejął w 1919 roku pod zarząd państwowy majątek cerkiewny. Według Konstantego Srokowskiego dokonano wtedy "rewindykacji" około 80% majątku cerkiewnego, nawet tych obiektów, które nie były unickie czy katolickie. Np. we wsi Biszcza odebrano cerkiew murowaną, którą prawosławni wybudowali w 1912 roku. Obecnie prawosławni wsi Biszcza należą do parafii prawosławnej w Tarnogrodzie.

04.12.1921 roku starosta biłgorajski w piśmie tajnym L.204/Pr. pisze "...Powiat Biłgorajski liczy obecnie 16714 ludności prawosławnej, co stanowi 18,40% ogólnej liczby ludności powiatu..." tamże "...Najgęstsze aludnienie jest w gminach Krzeszów, Potok, Biszcza, i Tarnogród,..." tamże "...Z ogólnej liczby 20 byłych cerkwi 11 pochodzenia unickiego (co jest wątpliwe) wyświęcono na kościoły". W tymże piśmie starosta biłgorajski proponuje zachowanie parafii w Kulnie, Babicach i Tarnogrodzie. Pomimo, że cerkiew w Biszczy została wybudowana w 1912 r. nie przewiduje zwrócić prawosławnym, "ponieważ obecnie z Biszczy utworzona jest czynna parafia katolicka". Prawosławni długo nie godzili się z decyzją wojewody kierowali pisma i delegacje jednakże kończyły się one odmownie, po prostu - jak wykazała korespondencja wojewody i katolickiego biskupa lubelskiego był kategoryczny sprzeciw tego ostatniego. Jak wynika z załącznika do w/w pisma do parafii tarnogrodzkiej zostało przypisane 5764 wiernych. Dla przykładu: Tarnogród - 757 osób, Biszcza - 1061, Żary, Budziarze, Wólka Biska, Sól, Ciosmy, Bidaczów Stary, Zamch - 1504, Obsza, Wola Obszańska.

Jednocześnie narasta fala polonizacji społeczności prawosławnej jak potocznie określa się rusinów innym razem ukrińców. Między innymi poprzez nakaz głoszenia kazań w cerkwi w języku polskim.

Oto kolejne pismo starosty biłgorajskiego do Urzędu Wojewódzkiego Wydział Społeczno-Polityczny w Lublinie Nr. 18/38 z dn. 30.07.38 r. "...Dnia 27 bm. odprawione zostały nabożeństwa w języku starosłowiańskim w cerkwiach prawosławnych parafii etatowych w Tarnogrodzie, Kulnie, Potoku i Babicach. W Tarnogrodzie nabożeństwo odprawił duchowny Matwiejczuk Włodzimierz. Na nabożeństwie było około 400 osób. Kazania duch. Matwiejczuk nie wygłaszał..... W Potoku odprawiał nabożeństwo emerytowany duchowny Pawełko Dymitr, zastępując w tym dniu duchownego Chalimonowa, który wyjechał do Holeszowa celem sprowadzenia swej rodziny do Potoka. Kazania duchowny Pawełko nie wygłaszał, co niewątpliwie podyktowane zostało chęcią sugerowania wiernym by ci nie godzili się na wygłaszanie kazań w języku polskim...", starosta kończy sprawozdanie "...W stosunku do duchownych prawosławnych, nie odprawiających modłów za pomyślność R.P. bądź odprawiających je w języku rusińskim, podejmę równocześnie odpowiednie kroki."

I najwyraźniej podjął, ponieważ np. duchowny Włodzimierz Matwiejczuk już w połowie 1939 roku nie z własnej woli wyjeżdża do Lwowa. Mimo represji i prześladowań wiara w sercach prawosławnych nie gasała. I jak sam starosta biłgorajski z dnia 12.10.38 r. pisze w sprawozdaniu o duchownym z Księżpola - "Prokop Waleczko, b. duchowny byłej nieetaowej parafii prawosławnej w Księżpolu, który obecnie pełni obowiązki duchownego prawosławnego w Dalekim - Kącie poczta Podwysokie pow.Brzeżany, pisał list do b. opiekuna cerkiewnego - Jaceczki Bazylego, zam. w Księżpolu w którym to liście wyrażał zadowolenie, że parafianie z Księżpola nie sprzedają się za soczewicę, przy czym zachęcał ich do wytrwania i nie przechodzenia na wiarę katolicką. Ponadto wspominał, że obecnie ma mieć w Zamościu dwie sprawy, lecz nie będzie na nich obecny gdyż decyduje się na wyrok zaoczny. Jeżeli zostanie skazany i będzie siedział, to chętnie, bo to za wiarę swoją od tych, co mają siebie za chrześcijan". W tej trudnej sytuacji dla prawosławnych wizytuje dekanat biłgorajski Biskup Lubelski Sawa w dniach 22 września - 1 paździemika 1937. Wizytacja parafii w Tarnogrodzie odbywa się 27 września.

Parafia w okresie po II wojnie światowej.

Parafia tarnogrodzka jako jedna z nielicznych parafii Lubelszczyzny jest powołana do życia po II wojnie światowej i po dramatycznych wydarzeniach okresu międzywojennego.

W 1946 roku ksiądz Antoni Popudniak przybywa z Chmielka i obejmuje parafię w bardzo tragicznym stanie. Brak plebani, cerkiew wymaga remontu, puste wnętrze cerkwi, ilość wiernych około 340 osób w promieniu 30 km.

W 1954 roku ówczesne władze wyrażają zgodę na otwarcie filii w Kumie. Jednakże i tam cerkiew w podobnym stanie ikonostas został wywieziony wraz z całym wyposażeniem do Malczyc na ziemie odzyskane.

W 1959 roku ks. Michał Chołmczyk rozpoczyna budowę plebani z zaciągniętego kredytu w banku. W dwa lata później proboszcz zamieszkuje na plebani. Życie duchowe zaczyna powoli po tak ciężkich doświadczeniach minionego okresu wracać na parafię. Kolejny proboszcz ks. Grzegorz Misiejuk odzyskuje kilkanaście ikon z cerkwi w Babicach i Majdanie Księżpolskim, które to cerkwie stały się już kościołami katolików. Z wielkim trudem przeprowadza się odnowienie wnętrza cerkwi w 1968 roku. Kolejne lata to ciągła wytężona praca nielicznej społeczności prawosławnej.

I tak w roku 1980 remont elewacji zewnętrznej cerkwi, 1983 r. wykonanie ogrodzenia kamienno - metalowego wokół cerkwi. Kolejne lata to: kapitalny remont kopuły - dzwonnicy, wymiana stolarki okiennej i drzwiowej, wykonanie izolacji pionowej fundamentów, wzmocnienie fundamentów pod zakrystią i wymiana dachu, zakupienie dzwonów, wymiana pokrycia dachu na plebani i rozbudowa jej o salę parafialną i zaplecze socjalne, i wreszcie projekt rekonstrukcji ikonostasu w cerkwi tarnogrodzkiej z zamiarem realizacji w 2001 roku. Obecnie parafia liczy około 240 wiernych, którzy zamieszkują w Tarnogrodzie, Płusach, Korchowie Księżpolu, Biszczy, Babicach, Biłgoraju, Kulno, Przymiarki Markowicze, Zynie Wólka Biska, Żary, Zamch, Różaniec.

Kler parafialny. Duchowieństwo.

Najwcześniejsze wiadomości o duchownych prawosławnych w Tarnogrodzie sięgają 10 sierpnia 1886 roku, kiedy ks. Adam Czermianczukiewicz przyjmuje cerkiew p.w. Zaśnięcia N.M.P. filialną w Tarnogrodzie, którą przekazuje ks. Eugeniusz Lewicki prawdopodobnie były duchowny unicki.

1 sierpnia 1909 roku Ks. Eugeniusz Żyłtowskij syn Nikanora psalmisty dekretem Biskupa Chełmskiego i Lubelskiego Jewłogia jest mianowany proboszczem parafii prawosławnej w Tarnogrodzie.

Psalmista parafii w Tarnogrodzie Lew Pawłowicz Weremko urodz. 1877 we wsi Teratyń pow. Hrubieszów. Po ukończeniu szkoły psalmistów w klasztorze Św. Onufrego w Jabłecznej l lutego mianowany psalmistą w Tarnogrodzie. Wiadomości o parafianach na dzień 8 lutego 1911 r. - dusz w parafii 1128.

lata sprawowania obowiązków duszpasterskich/ księża sprawujący obowiązki duszpasterskie

• 1886 ks. Adam Czermianczukiewicz
• 01.08.1909 ks. Eugeniusz Żyłtowskij
• 1915 ks. Włodzimierz Wierzański
• 01.10.1919 - 01.02.1924 ks. Jan Kozłowski
• 18.08.1922 - 24.07.1924 ks. Konstanty Siemaszko - wikarny
• 24.07.1924 - 04.04.1925 ks. Konstanty Siemaszko jako proboszcz
• 04.04.1925 - 12.12.1929 ks. Włodzimierz Galikowski,od 26.02.1926 - jako dziekan okręgu biłgorajskiego, 12.12.1929 - zmarł pochowany przy cerkwi w Tarnogrodzie
• 1928 ks. Jan Jaciuk - wikariusz
• 16.01.1930-1939 ks. Włodzimierz Matwiejczuk w 1939 r wyjeżdża do Lwowa z powodu nasilonej akcji przeciw prawosławnym
• 1937 ks. Prokopiusz Walczenko wikariusz
• ...04.1944 ks. Anatolij Klucz
• ...01.1946-...02.1953 ks. Antoni Popudniak były proboszcz Chmielka pochowany przy cerkwi w Tarnogrodzie. W pogrzebie udział biorą mieszkańcy Chmielka - katolicy, którzy w ten sposób wyrażają swoją wdzięczność za ocalenie ich przed wysiedleniem ich przez Niemców wydając poświadczenia, że są jego parafianami tj. prawosławnymi. Wnoszą także ofiarę na budowę nagrobka, który do dnia dzisiejszego znajduje się przy cerkwi
• 1953-... p.o. proboszcza wikariusz parafii prawosławnej w Chełmie Lubelskim ks. Bazyli Laszenko
• 1954-1955 ks. Michał Kalin
• 1956-...06.1966 ks. Michał Chołmczyk
• ...06.1966 - 1973 ks.Grzegorz Misiejuk
• 1973 - 18.10.1978 ks. Wiktor Szajkowski
• 18.10.1978 - ... ks. Włodzimierz Klimiuk

"REJESTR CERKWI II OKRĘGU BIŁGORAJSK1RGC) DIECEZJI CHEŁMSKIEJ" fragmenty dokumentu wpisanego do księgi za rok 1910 str. 69-73

SPIS DANYCH O CERKWI

Św. Trójcy w osadzie Tarnogród powiatu biłgorajskiego guberni lubelskiej za 1910 rok.

1. Cerkiew murowana p.w. Św. Trójcy wybudowana na koszt Skarbu Państwa i dobrowolnych ofiar parafian wnieśli 1000 dniówek roboczych i 300 furmanek. Cerkiew jest zbudowana na planie krzyża z dwiema kopułami rozpoczęta budowa w 1868 roku i zakończona i wyświęcona w 1872 roku przez Arcybiskupa Fławiana Chełmsko-Warszawskiego.

2. Untensywa i szaty liturgiczne oraz księgi zabezpieczone w pełni.

3. Ołtarz w cerkwi jeden p.w. Św. Trójcy nie ogrzewany.

4. Służba cerkiewna na etacie z 1874r. - proboszcz, psalmista i starosta.

5. Przy niniejszej cerkwi jest ziemi przyzagrodowej 2 morgi 150 prętów, sad 150 prętów, ornej wraz z drogą 20 mórg, łąki nie ma jak i pastwisk. Jest też serwitut na otrzymanie z lasów Ordynacji Zamojskiej na budowę oraz remont istniejących budynków cerkiewnych. otrzymują corocznie 7 fur drzewa opałowego 3 fury pni.

Na prawo władania gruntami są dokumenty, mapy sporządzone w 1884 roku i pisemny dokument Lubelskiej Komisji d.s. Chłopskich z dnia 22 października 1869 rok Nr. 1012.

Całość gruntu użytkowana jest proporcjonalnie przez służbę cerkiewną.

Od 1795 do 1885 roku parafia w Tarnogrodzie użytkowała grunta znajdujące się we wsi Luchów w ilości 35 mórg i 127 prętów ornej i 15 mórg 245 prętów łąk po decyzji Chełmsko- Warszawskiego Konsystorza od 15 stycznia 1886 roku Nr. 4015 przekazano parafii Luchów.

10. Cmentarz wspólny dla wszystkich wyznań w odległości l km od osady grodzony płotem drewnianym.

11. Odległość od Konsystorza 140 km, najbliższa cerkiew p.w. Zaśnięcia N.M.P. 200 m, poczta w osadzie.

12. Domowej cerkwi nie ma. W pobliżu znajduje się kaplica (czasownia) wybudowana w 1905r. ze środków parafian za 80 rubli p.w. Przemienienia Pańskiego.

15. Kronika parafialna od 1883 prowadzona jest.

21. Cerkiewnym starostą przy cerkwi jest od roku 1882 jest mieszkaniec Tarnogrodu Aleksy Kuśmiński.

22. Istnieje bractwo parafialne, jego kapitał 146 rubli 7 kopiejek jest przechowywany w Tarnogrodzkim Towarzystwie Kapitałowym.

23. W parafii znajduje się dwuklasowa szkoła ministerialna oraz od 8 października 1905r. parafialna szkoła dla dziewcząt.

Od 10 sierpnia 1886r. do Tamogrodzkiej cerkwi parafialnej dołączona jest cerkiew p.w. Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny, którą przekazał ks. Eugeniusz Lewicki przyjął ks. Adam Czermianczukiewicz.

1. Cerkiew drewniana na fundamentach z kamienia, kryta blachą.zbudowana na koszt Skarbu Państwa w 1864 r wyświęcenia dokonał Arcybiskup Arsienij Warszawski i Nowogieorgiewski.

4. Dzwonnica drewniana na fundamentach z kamienia posiadająca 3 dzwony.

5. Służba cerkiewna na podstawie dekretu z dnia 10 sierpnia 18S6 roku Nr. 440 przeniesiona do Krasnogrodu.