ks. Tomasz Wołosik
Aniołowie jako budowniczowie wieczności

Przez nich cały okrąg ziemski zajaśniał,
przez nich chór proroków łaską duchową został napełniony i proroctwa swego dopełnił,
przez nich patriarchowie i wszyscy sprawiedliwi jasnością zostali ukoronowani,
przez nich chór apostołów, zgodnie trójświętą pieśń Bogu śpiewając, wieńców dostąpił,
przez nich liczne zgromadzenie męczenników przepięknymi koronami przyozdobione zostało,
przez nich hierarchowie chwalebni nieprzemijającej radości stali się godni,
przez nich pustelnicy, cierpienia i rozkosze tego życia stłumiwszy, bieg swój ukończyli,
przez nich także w Dzień Ostatni groby zostaną otwarte i ciała umarłych na dźwięk ich przeświętego głosu ożywszy wstaną,
przez nich i odstępca diabeł wraz z biesami swoimi związany będzie i wrzucony do ciemności wiecznych,
od których - przez ich modlitwy - niech raczy nas wybawić miłosierny Bóg nasz,
któremu chwała z Ojcem nie mającym początku i najświętszym, dobrym i życiodajnym Duchem teraz i zawsze, i na wieki wieków. Amen


Mowa pochwalna Michałowi i Gabrielowi św. Klemensa z Ochrydu (1).

Większość z nas, słysząc słowo anioł, wyobraża sobie zwiewną istotę o lśniących białych skrzydłach i długich, jasnych, kręconych włosach, najczęściej ubraną w białą, długą szatę. Od postaci tej bije blask, a jej głowa otoczona jest aureolą. Do takiego obrazu przyzwyczaili nas malarze i poeci. Tymczasem, jak podaje "Słownik grecko-polski Nowego Testamentu", samo polskie słowo anioł pochodzi od łacińskiego angelus, to zaś jest zlatynizowaną formą greckiego angelos, a znaczy tyle, co posłaniec, czasem sługa wyprawiony do przyjaciela lub sąsiada, czasem także ambasador królewski (2). Otóż taki angelos, według "Podręcznego słownika hebrajsko-polskiego Starego Testamentu", odpowiada hebrajskiemu ma'lach, który może być zarówno zwykłym sługą, przynoszącym wiadomość do najbliższego domu, jak i posłańcem Pana Najwyższego (3).

Omawiając angelologię, należy więc brać pod uwagę fakt określania przez Pismo Święte terminem angelos różnych desygnatów. Nasze tłumaczenia albo zachowują zapożyczone anioł (scs. Aggeł?/Angeł?), albo też tłumaczą na wysłannik (scs. věstnik?). Mamy więc z jednej strony anioła, jako nazwę samego Jahwe (Rdz 16,7-13; 48,16), Anioła Przymierza na określenie Mesjasza (Ml 3,1) (4), nazwanie aniołem Mojżesza (Lb 20,16) oraz aniołów Kościołów (Ap 1,20; 2,1; 2,8; 2,12; 2, 18; 3,1; 3,7; 3,14), ale z drugiej strony mamy wysłanników, wysłańców, posłańców, posłów czy zwiastunów na oznaczenie proroków (Ag 1,13; Iz 33,7), kapłanów (Ml 2,7), Jana Chrzciciela (Mt 11,10) lub jego uczniów (Łk 7, 24), apostołów (Łk 9,52) czy aniołów klęski (Ps 78(77),49) i in. Ale podstawowe znaczenie tego słowa to oczywiście byty duchowe, nie posiadające ciała, różne od bytów materialnych. Szczególnie wyraźnie podkreśla ich status Jezus Chrystus, gdy poucza saduceuszy (Mt 22,30), kwestionujących rzeczywiste istnienie aniołów (Dz 23,8).

Aniołowie w Piśmie Świętym

Pismo Święte - największy autorytet dla chrześcijan - ukazuje, że aniołowie rzeczywiście istnieją. Jak twierdzi Karl Barth Pismo Święte daje nam wystarczająco dużo wiadomości, aby o nich [aniołach] myśleć i je poznawać. Aniołowie przemierzają jako posłańcy cały Stary Testament. W Nowym kontynuują tę rolę. Wędrują do człowieka lub z człowiekiem od Księgi Rodzaju po Apokalipsę (5).

Biblia mówi o aniołach jak o czymś oczywistym, doświadczanym powszechnie, a zarazem trudnym do ujęcia werbalnego. Objawienia biblijne nie wykazują skłonności do szczegółowych charakterystyk duchów (6). Pierwszy opis aniołów nie dotyczy angelofanii (objawienia się), ale konkretnych, fizycznych rzeźb cherubinów umieszczonych na płycie Arki Przymierza, a wzorowanych na babilońskich posągach opiekuńczego Karibu lub egipsko-syryjskich sfinksach (7). Chyba najlepszym opisem anioła przedstawionym w Biblii jest ten, który przekazuje prorok Daniel:
(…) podniosłem oczy i patrzyłem: Oto [stał tam] pewien człowiek ubrany w lniane szaty, a jego biodra były przepasane czystym złotem, ciało zaś jego było podobne do złocistego topazu, jego oblicze do blasku błyskawicy, oczy jego były jak pochodnie ogniste, jego ramiona i nogi jak błysk polerowanej miedzi, a jego głos jak głos tłumu (Dn 10, 5-6) (8).

Pismo Święte, mniej interesując się naturą anielską, koncentruje się raczej na samym posłannictwie duchów i mówi o aniołach w związku z najważniejszymi momentami historii zbawienia. W Starym Testamencie anioł strzeże wrót Raju (Rdz 3,24), opiekuje się narodem wybranym (Wj 23,20), aniołowie objawiają prorokom wolę Boga (Iz 6,6; Ez 40,3; Za 1,8), otaczają tron Boży (Tb 12,15; Ps 80(79), 2; 99(98),1), głoszą chwałę Jahwe (Iz 6,2), utrzymują więź między niebem a ziemią (Rdz 19,15). W Nowym Testamencie anioł zwiastuje Zachariaszowi narodzenie syna, Jana Chrzciciela (Łk 1,19), zwiastuje także Najświętszej Marii Pannie poczęcie Jezusa (Łk 1,26), aniołowie zwiastują pasterzom betlejemskim nowinę o Jego narodzeniu się (Łk 2,9-14), nakazują Józefowi ucieczkę do Egiptu i powrót do Nazaretu (Mt 2,13-19). Aniołowie służą Jezusowi w czasie Jego postu na pustyni (Mt 4,11), anioł w Ogrodzie Oliwnym pociesza Jezusa przed męką (Łk 22,43). Aniołowie zwiastują niewiastom wieść o zmartwychwstaniu Chrystusa (Mt 28,2), maja się z Nim wreszcie pojawić na Sądzie Ostatecznym (Ap; Mt 24,31).

Aniołowie w liturgii

W liturgii wschodniej wielokrotnie daje się wyraz przekonaniu, że aniołowie i ludzie tworzą jeden Kościół i że Bóg w jednakowym stopniu odbiera chwałę od jednych i od drugich. Najwyraźniej widać to podczas sprawowanie św. Liturgii, którą określa się przecież jako "liturgie kosmiczną" lub "niebo na ziemi". Święty Jan Chryzostom twierdzi, że kapłana, który odprawia na ołtarzu św. Liturgię, otaczają aniołowie (9). Podczas Małego wejścia kapłan odmawia po cichu modlitwę: Panie i Władco, Boże nasz, Ty ufundowałeś na Niebie chóry i wojska aniołów i archaniołów na służbę Twojej chwały, uczyń, aby razem z nami weszli także i aniołowie, współofiarujący i współwysławiający Twoją dobroć [s. 49] (10). Kolejnym wyrazistym momentem jest modlitwa podczas śpiewania "Trisagionu", w której kapłan mówi: Święty Boże, Który przebywasz wśród świętych, Którego Trójświętym głosem opiewają serafini i wychwalają cherubini, Którego adorują wszyscy aniołowie (…) przyjmij również i z naszych grzesznych ust hymn najświętszy [s. 67]. Liturgiści uważają ponadto, że przy koncelebrze śpiew hymnu przez kapłanów w prezbiterium jest śpiewem anielskim, śpiew zaś chóru i wiernych - śpiewem ludzkim.

Podobne zespolenie hierarchii niebieskiej z rodzajem ludzkim występuje podczas Wielkiego wejścia, kiedy to chór śpiewa "Cheruwimską pieśń" ("Hymn cherubinów"): My, którzy w sposób niepojęty cherubinów przedstawiamy i Dawczyni Życia - Trójcy trójświęty hymn z nimi śpiewamy, odrzucimy teraz wszelką życiową troskę. Abyśmy podjęli Króla Wszechrzeczy, któremu niewidzialnie oddają hołd zastępy aniołów [s.79]. W tym czasie, kiedy lud, naśladując cherubinów, może połączyć się z nimi w trójświętym Alleluja, kapłan modli się, podkreślając, że służba Bogu, noszonemu na tronie cherubinów, Panu serafinów i Królowi Izraela jest wielka i straszna nawet dla samych mocy niebieskich [s. 79]. Udział mocy niebieskich w ziemskiej liturgii jeszcze mocniej uwypukla hymn śpiewany na Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów przy przenoszeniu Najświętszego Sakramentu: Oto Moce niebieskie niewidzialne z nami służą, wchodzi bowiem Król chwały [s. 142]; oraz hymn przewidziany zamiast "Cheruwimskiej pieśni" na liturgię Wielkiej Soboty: Niech zamilknie wszelkie stworzenie i niech przebywa ze strachem i trwogą, i niech nie myśli o niczym, co ziemskie. Oto Król królów i Pan panujących przychodzi złożyć siebie w ofierze i oddać się na pokarm dla swych wiernych. Poprzedzają Go zaś chóry aniołów z wszelką Władzą i Potęgą, wielooczni cherubini i sześcioskrzydli serafini, zakrywający oblicza i śpiewający pieśń: alleluja, alleluja, alleluja [s. 79].

Tuż przed kanonem eucharystycznym kapłan dziękuje Bogu za tę ofiarę, którą z rąk naszych raczysz przyjąć, chociaż stoją przed Tobą tysiące archaniołów i dziesiątki tysięcy aniołów, cherubini i serafini sześcioskrzydli, wielkoocy, unoszący się skrzydlaci zwycięską pieśń śpiewając, wołając, wzywając i głosząc - i wtedy chór śpiewa "Sanctus", a podczas tego śpiewu kapłan ciągnie po cichu: Z tymi błogosławionymi mocami i my (…) wołamy i mówimy: Święty jesteś i najświętszy…, dochodząc w modlitwie do słów ustanowienia [s. 89-91]. W sprawowanej 10 razy w roku liturgii św. Bazylego Wielkiego w tej modlitwie motyw anielski jest jeszcze bardziej rozbudowany: Chwalą też Ciebie aniołowie, archaniołowi, trony, panowania, zwierzchności, władze, potęgi i wielooczni cherubini, Ciebie otaczają naokoło serafini, mający po sześć skrzydeł, skrzydeł których dwoma zakrywają swoje twarze, dwoma zaś nogi, a dwoma latają i wołają ciągle jeden do drugiego w nieustannym uwielbieniu zwycięską pieśń śpiewając…[s.90]. W modlitwie jest ponadto wzmianka o posłaniu nam aniołów stróżów [s. 92].

Po Przeistoczeniu podkreśla się jeszcze raz, że Bogurodzica jest czcigodniejsza od cherubinów i bez miary dostojniejsza od serafinów [s. 100]. W ektenii pokoju prosi się natomiast o anioła pokoju, wiernego przewodnika, stróża naszych dusz i ciał [s. 108].

Stworzenie aniołów

O czasie stworzenia aniołów Objawienie mówi niejasno. Jednak w Symbolu Wiary czytamy: Wierzę w jedynego Boga Ojca Wszechmogącego, Stworzyciela nieba i ziemi, wszystkich rzeczy widzialnych i niewidzialnych (11). Kościół naucza, że świat niewidzialny, anielski stworzony został przez Boga wcześniej od świata widzialnego, materialnego. Bóg powiedział do Hioba: Kto założył jej [ziemi] kamień węgielny ku uciesze porannych gwiazd, ku radości wszystkich synów Bożych? (Hi 38,6-7) (12); a apostoł Paweł pisze: (…) bo w Nim zostało wszystko stworzone: i to, co w niebiosach, i to, co na ziemi, byty widzialne i niewidzialne, czy to Trony, czy Panowania, czy zwierzchności, czy władze. Wszystko przez Niego i dla Niego zostało stworzone (Kol 1,16). Ojcowie Kościoła natomiast w słowach Księgi Rodzaju: Na początku Bóg stworzył niebo i ziemię (Rdz 1,1), pod terminem niebo rozumieją nie niebo fizyczne (nieboskłon), a niebo niewidzialne, czyli miejsce przebywania duchowych sił, świat duchowy.

Egzegeci uważają, że powyższe fragmenty Pisma Świętego dowodzą, że świat duchowy wyprzedził swym istnieniem świat materialny, a aniołowie zostali powołani do istnienia aktem stworzenia nieba (13). Wyraźnie podkreślił to św. Grzegorz z Nazjanzu, mówiąc, że Boska Dobroć najpierw wymyśliła moce anielskie i niebieskie, a ta myśl stała się czynem, spełnionym przez Słowo i wykończonym przez Ducha (14). Aniołowie zostali stworzeni z nicości (ex nihilo) "manowienijem" Bożej woli. Zostali stworzeni jako istoty duchowe, wolne, rozumne i nieśmiertelne (Łk 20,36).

Natura aniołów

Apostoł Paweł aniołów nazywa duchami: Czyż nie są oni wszyscy duchami służebnymi, posyłanymi na pomoc tym, którzy mają odziedziczyć zbawienie? (Hbr 1,14). Skoro są duchami, nie posiadają ciała, bo duch nie ma ciała ani kości (Łk 24,39). Będąc bezcielesnymi, aniołowie są wolni od potrzeb ciała - nie odczuwają bólu ani głodu. Pismo Święte ukazuje czasem aniołów jedzących (Rdz 18), ale jak wyjaśnia to anioł Tobiaszowi: Patrzyliście, a ja nic nie jadłem; mieliście tylko widzenie (Tb 12,19) (15).

Rozważając naturę aniołów, teologowie prawosławni (16) podkreślają więc ich duchowość, bezcielesność oraz fakt, że są doskonalsi od człowieka, co wiąże się bezpośrednio z ich duchową naturą. Poprzez to, że aniołowie nie posiadają ciała, ich poznanie jest bowiem doskonalsze od ludzkiego, gdyż nie jest ograniczone przez przestrzeń i zależne od niej (2P 2,11).

Aniołowie są istotami wyższymi od człowieka, ale ich natura nie jest równa naturze Boga. Są niższe od Boga i w pełni od Niego zależne. Istnieją dzięki Jego łasce i wykonują Jego wolę. To Bóg, jako ich stwórca, wyznacza miejsce ich przebywania, choć mogłoby się wydawać, że jako duchy bezcielesne i wolne, mogą przebywać wszędzie (17).

Tak więc aniołowie w swej doskonałości są ograniczeni zarówno w porównaniu z Bogiem, jak i z człowiekiem. W Księdze Hioba powiedziane jest bowiem, że Bóg nie tylko w ludziach, ale i w swoich aniołach braki dostrzega (Hi 4,18). Psalmista podkreśla natomiast, że człowiek został uczyniony niewiele mniejszym od istot niebieskich (Ps 8,6), a św. Paweł mówi, że człowiek będzie nawet aniołów sądzić (1Kor 6,3) (18). Zbawiciel zaznaczył, że aniołowie nie wiedzą nic o Dniu Sądu (Mk 13,32). Ograniczoność ich umysłów nie pozwala im poznać zamysłów Bożych (1Kor 2,11). Nie posiadają wszechwiedzy i nie znają przyszłości, jeżeli nie objawi im tego Bóg, a Bóg objawia aniołom rzeczy przyszłe konieczne, a nie przyszłe możliwe. Nie znają więc dnia i godziny powtórnego przyjścia Chrystusa (Mk 13,32; Iz 44,7). Te zna bowiem tylko sam Bóg.

W kontekście ograniczoności aniołów przywołuje się również cytaty biblijne z listów św. Piotra (1P 1,12), św. Pawła (1Kor 2,11; Ef 2,10) oraz inne, które ukazują, że aniołowie nie mają pełnej wiedzy o Bogu, gdyż dzięki pełnej transcendencji istoty Bożej dostęp do niej jest niemożliwy także aniołom. Aniołowie nie wiedzą wszystkiego o sercu, wnętrzu człowieka (Jr 17,9) (19), nie rozumieją tajemnicy zbawienia i sami z siebie nie mogą czynić rzeczy cudownych. Nie mogą również siłą wpływać na wolę ludzką, a jedynie przekonywać człowieka, nasuwając mu dobre lub złe myśli.

Mimo bezcielesności aniołów człowiek postrzega je w formie, przez cielesne obrazy, które, jak twierdzi św. Grzegorz z Nazjanzu, są obrazami nie posiadającymi wymiarów, ponieważ anioł nawet postrzegany, nie zajmuje miejsca i nie może zostać ogarnięty. Porozumiewają się za pomocą myśli, ale używają także języka (języków) i słuchu, a nawet muzyki (śpiewu) - nieustanny śpiew chwały wydobywa się z ich bezcielesnych warg i duchowych ust (20).

Liczba aniołów

Liczba mocy anielskich jest ogromna. Prorok Daniel w sowich wizjach widział, że tysiąc tysięcy służyło Mu, a dziesięć tysięcy razy dziesięć tysięcy stało przed Nim (Dn 7,10). Ewangelista Łukasz pisze, że Boga wielbiło mnóstwo zastępów niebieskich (Łk 2,13). Opisując swoją wizję, św. Jan w Apokalipsie napisał: I ujrzałem, i usłyszałem głos wielu aniołów dokoła tronu i Istot żyjących, i Starców, a liczba ich była miriady miriad i tysiące tysięcy (Ap 5,11). Święty Tomasz z Akwinu, cytując Dionizego Areopagitę, podaje, że liczba aniołów przewyższa mizerny i ograniczony zakres naszych ludzkich liczb naturalnych. Święty Dionizy utrzymuje natomiast, że tylko Bóg zna liczbę aniołów (21).

Hierarchia anielska

Patrystyka i liturgika, a także biblistyka prawosławna, opierając się głownie na listach św. Pawła do Kolosan (Kol 1,16) i Efezjan (Ef 1,20) oraz św. Piotra (1P 3,22) zgodnie przyjmują istnienie dziewięciu chórów anielskich i ich podział na trzy triady. W tekstach źródłowych istnieje duża różnorodność nazw i podziału, choć za Pseudo-Dionizym Areopagitą (22) katechetycznie przyjęto, że pierwsza najwyższa triada to serafini, cherubini i trony; druga - panowania, moce i potęgi (władze); trzecia zaś to zwierzchności, archaniołowi i aniołowie.

Ten dziewięcioczłonowy podział jest odwzorowany przez Cerkiew podczas proskomidii (23), kiedy to z trzeciej prosfory wyjmowane są cząsteczki za dziewięć kategorii (chórów) świętych: Jan Chrzciciel, prorocy, apostołowie; biskupi, męczennicy, mnisi; cudotwórcy, Joachim i Anna oraz autor odprawianej liturgii, tj. św. Jan Chryzostom lub św. Bazyli Wielki.

Służba aniołów

Zasadniczym zadaniem mocy niebiańskich jest oddawanie chwały Bogu (oglądają oblicze Boga) i pośredniczenie miedzy Bogiem a człowiekiem, czy szerzej - światem materialnym. Patrystyka i korzystająca z niej hymnografia oraz homiletyka podkreślają ich uczestnictwo w światłości i energii Bożej, nazywając je za św. Grzegorzem z Nazjanzu światłami drugimi, które świecą bezpośrednio, przyjąwszy boskie energie i tę uzyskaną światłość przekazują bytom materialnym, zwłaszcza wiernym. Hymny cerkiewne nazywają je zwierciadłami Światła, (od)blaskami, węglami rozżarzonymi przez zorzę boskości, płomieniami roznoszącymi ogień boskości, błyskawicami itp (24). W ten sposób aniołowie pilnują wszystkich krańców ziemi (Ap 7,1), opiekują się pojedynczymi wiernymi (Ps 91(90),11-12; Mt 18,10), ich zgromadzeniami, narodami i państwami (Dn 10; 11; 12). Są umocnieniem Kościoła i jednocześnie wzorem dla ludzi, by wyzbywali się cielesności i wznosili się duchem (umysłem) ku niebu.

Cerkiew prawosławna naucza, że każdy człowiek, nie tylko chrześcijanin, ma swojego osobistego Anioła Stróża, którego otrzymujemy w chwili narodzin i który towarzyszy nam aż do samego końca - nawet po śmierci naszego ziemskiego ciała (mytarstwa). Dlatego w naszych codziennych modlitwach powinniśmy prosić o jego opiekę i wstawiennictwo, a anioł będzie cieszył się z każdego nawróconego grzesznika (Łk 15,10). Rolę świętych archaniołów i ich niebieskich towarzyszy w życiu człowieka ukazuje także cytowany na wstępie przepiękny fragment Mowy pochwalnej Michałowi i Gabrielowi (25).

Upadłe anioły

Obok aniołów dobrych, służących Bogu w realizowaniu planów zbawienia ludzkości, Pismo Święte wspomina również o aniołach szatana. Szatan zwiódł prarodziców w Raju (Rdz 3,1-6; Mdr 2,24), kusił sprawiedliwego Hioba (Hi 1,6-12; 2,1-7), sprzeciwiał się planom Bożym wobec Izraela (Za 3,1-3), kusił samego Chrystusa na pustyni (Mt 4,1-11; Mk 1,13; Łk 4,1-13), próbował rozsiewać chwasty (Mt 13,38-39) i porywać ziarna Słowa Bożego z roli Bożej (Mk 4,15).

Pochodzenie upadłych aniołów nie jest przedstawione w Piśmie Świętym dość wyraźnie, aczkolwiek z dwóch tekstów Nowego Testamentu (2P 2,4; Jud 6) wynika, że aniołowie szatana byli niegdyś aniołami Boga, stworzonymi przez Niego w łasce uświęcającej. Mieli wolną wolę i rozum, z których mogli korzystać i skorzystali - za grzech pychy zostali strąceni do piekła (Mt 25,41). Również w czasach patrystycznych nie było ustalonej nauki na temat upadku aniołów. Poglądy na demonologię kształtowały się w dużej mierze pod wpływem literatury apokryficznej, zwłaszcza Księgi Henocha, wedle której przyczyną upadku aniołów było to, iż zapragnęli poślubić córki synów człowieczych i mieć z nimi dzieci (por. Rdz 6,1-2). Opinia, że złe duchy są synami upadłych aniołów i matek ludzkich, była rozpowszechniona przez wielu Ojców Kościoła, np. św. Justyna Męczennika, Tertuliana, św. Cyryla. Święty Ireneusz i święty Klemens Aleksandryjski odróżniali węża, kusiciela Ewy, od innych upadłych aniołów i twierdzili, że upadek aniołów był spowodowany przez ich zazdrość o człowieka (26). Orygenes odrzucał jednak opowiadania o cielesnym obcowaniu aniołów z kobietami i tłumaczył upadek tych pierwszych nie zazdrością, lecz pychą. Poglądy Orygenesa przejęli św. Atanazy i św. Bazyli (27). Również prorok Izajasz upatruje przyczynę upadku Syna Jutrzenki w jego pysze i chęci dorównania Bogu (Iz 14,12-15).

Kiedy nastąpił upadek? Z pewnością przed tym, jak Bóg umieścił Adama i Ewę w ogrodzie Edenu, ponieważ kiedy się tam znaleźli, zastali już czujnego i gotowego do działania kusiciela. Z drugiej zaś strony na koniec dzieła stworzenia, przed odpoczynkiem dnia siódmego Bóg zobaczył, że wszystko, co stworzył było dobre (Rdz 1,31), a więc rebelia jeszcze nie nastąpiła. W Księdze Hioba szatan mieszka jeszcze w niebie i przebywa blisko Boga, ale później Chrystus widział go spadającego z nieba jak błyskawica (Łk 10,18) do Szeolu. Szatan od tej pory usiłuje kusić ludzi do złego, wpływając na ich uczucia lub wyobraźnię, ale nie może złamać ich wolnej woli. Chociaż diabeł, od początku będąc zbójcą i kłamcą (J 8,44), jest władcą tego świata, ale nie jest zdolny odłączyć od Boga tych, którzy Go prawdziwie miłują. Święty Piotr zaleca jednak ciągłą trzeźwość i czujność jako najważniejsze środki w walce z diabłem (1P 5,8).

Prawda o aniołach zarówno tych dobrych, jak i tych złych jest prawdą cząstkową. Zamiast mnożyć często czcze spekulacje, może lepiej więc przemilczeć głębię i obszary świętości, których dociekanie przekracza możliwości ludzkiego rozumu, a czas ten poświęcić na modlitwę do Anioła Stróża: Aniele Boży, stróżu mój święty, dla ochrony mi przez Boga z niebios dany, usilnie błagam cię: ty mnie dzisiaj oświeć i od wszelkiego zła zachowaj, ku dobremu działaniu nakłoń i na drogę zbawienia skieruj. Amen (28).

Przypisy:

1. Cyt. za A. Naumow: Aniołowie w prawosławiu, [w:] Księga o aniołach. Pod red. H. Oleschko, Kraków 2002, s. 270.
2. R. Popowski: Słownik grecko-polski Nowego Testamentu. Warszawa 1997, s. 10.
3. P. Briks: Podręczny słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu. Warszawa 1999, s. 406.
4. Zob. odpowiedni ekskurs ks. M. Petera w tomie Księgi proroków mniejszych - Nahuma - Habakuka - Sofoniusza - Aggeusza - Zachariasza - Malachiasza. Wstęp - przekład z oryginału - komentarz, [w:] Pismo Święte Starego Testamentu. Pod red S. Łacha, t. XII, cz. 2. Poznań 1968, s. 502-505.
5. Cyt. za W. Niewęgłowski: Anioły. Warszawa 2003, s. 13. Jednakże Pismo Święte w żadnym razie nie jest dziełem angelocentrycznym, a skupia się przede wszystkim na sprawach ludzkich. Słowo anioł pojawia się w Biblii tylko 314 razy, w tym wielokrotnie Anioł Pański (dla porównania Bóg - 4000, człowiek - 1000, lud - 1750, śmierć - 500, szatan - 54, diabeł - 32). Rzadziej występuje nazwa archanioł - tylko 2 razy. Dane te pochodzą z: Księga o aniołach. Pod red. H. Oleschko, Kraków 2002, s. 16.
6. Aniołowie w Biblii objawiają się na dwa sposoby:
 realistycznie jako młodzi mężczyźni, z reguły silni, urodziwi i wytwornie ubrani w białe lniane szaty lub bisior, suknie często przepasane złotym pasem na piersiach. W tej konwencji podobieństwo duchów do człowieka jest tak doskonałe, że ludzie nie zdają sobie sprawy z ich obecności, np. Tobiasz, Abraham, św. Piotr, którzy dowiadują się o objawieniu się im anioła dopiero po pewnym czasie;
symbolicznie jako płomienie, błyskawice, światło, dymy, "ciało" jaśniejące oślepiającym blaskiem, fantastyczne, uskrzydlone istoty o ludzkich i zwierzęcych twarzach, czasem przypominają wykute z brązu, miedzi lub spiżu ruchome posągi, wydają osobliwe odgłosy akustyczne. Pojawienie się tak niezwykłych istot budzi zrozumiały lęk. Aniołowie zjawiają się znienacka i cicho. Ukazują się w różnych okolicznościach, zarówno na jawie, jak i we śnie, w nocy i w ciągu dnia, podczas pracy i odpoczynku. Te istoty duchowe mogą m.in. wywoływać burze, zarazy, paraliż, gwałtowną śmierć wielu osób, przenosić ludzi i ciężkie przedmioty w krótkim czasie na dużą odległość, usuwać żar w piecu, okiełznać instynkt dzikich zwierząt, poruszać wodę w sadzawce. Powyższy podział zaczerpnąłem z: Księga o aniołach. Pod red. H. Oleschko, Kraków 2002, s. 17.

7. Por. R. de Vaux: O cherubinach i Arce Przymierza, o sfinksach-strażnikach i boskich tronach w tradycji Starożytnego Wschodu, [w:] Księga o aniołach, op. cit., s. 25-32.
8. Wszystkie przytoczenia Pisma Świętego pochodzą z: Biblia Tysiąclecia. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Poznań 2000.
9. św. Jan Chryzostom: Dialog o kapłaństwie. Tłum. W. Kania. Wstęp K. H. de Lubac i M. Starowieyski. Opr. M. Starowieyski. Kraków 1992; (6,1).
10. Tu i niżej cytuję [w nawiasie kwadratowym podaję numer strony] liturgię św. Jana Chryzostoma w przekładzie Henryka Paprockiego [w:] św. Jan Chryzostom: Wybór pism. Modlitwy liturgiczne. Pisma o charakterze wychowawczym. Tłum. H. Paprocki i W. Kania. Wstęp i opr. H. Paprocki i A. Słomczyńska [w:] Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy, t. XIII. Warszawa 1974.
11. Tłumaczenie pochodzi z: Modlitewnik prawosławny. Red. o. Piotr Pietkiewicz. Czarna Białostocka, s. 41.
12. Tekst słowiański wyraźniej wskazuje, że chodzi tutaj o aniołów.
13. Por. M. Pomazanski: Prawosłavnoje dogmatičeskoje bogoslovije. Ryga 1993, s. 66-67.
14. św. Grzegorz z Nazjanzu: Mowa 45 (II na Święto Paschy), [w:] Mowy wybrane. Warszawa 1967, s. 533.
15. Pismo Święte mannę, zesłaną z nieba przez Boga w celu ocalenia ludu Izraela na pustyni, określa jako chleb anielski (Ps 78(77),25). Manna służyła oczywiście nakarmieniu ciała, ale poprzez to była również przekazywana łaska Boska, która podtrzymuje także istnienie świata anielskiego.
16. Bardzo systematycznie naukę o świecie anielskim przekazuje Katechizm Kościoła katolickiego (Poznań 1994).
Charakterystyka anioła w Katechizmie Kościoła katolickiego - o aniele orzeka się:
 jego istnienie, które zostało uznane za prawdę wiary:
Istnienie istot duchowych, niecielesnych, które Pismo Święte nazywa zazwyczaj aniołami, jest prawdą wiary. Świadectwo Pisma Świętego jest tak oczywiste, jak jednomyślność Tradycji (p. 328);
 jego naturę: Anioł jest stworzeniem osobowym, nieśmiertelnym, rozumnym i wolnym:
Jako stworzenia czysto duchowe aniołowie posiadają rozum i wolę: są stworzeniami osobowymi i nieśmiertelnymi. Przewyższają doskonałością wszystkie stworzenia widzialne. Świadczy o tym blask ich chwały (p. 330);
 rangę bytową: Pochodną czystej duchowości jest ranga bytowa anioła, o której najnowszy Katechizm Kościoła katolickiego mówi, że jest doskonalszy od wszystkich stworzeń widzialnych. Katechizm określa również niebo jako miejsce przebywania stworzeń duchowych (aniołów), które otaczają Boga:
Słowo "niebo" wskazuje w końcu "miejsce stworzeń duchowych - aniołów - które otaczają Boga". Wyrażenie "niebo i ziemia" w Piśmie Świętym oznacza to wszystko, co istnieje - całe stworzenie. Wskazuje również na więŸ, jaka wewnątrz stworzenia równocześnie jednoczy i rozdziela niebo i ziemię (p. 326);
 jego funkcje: Zadania aniołów są: adoracyjne, służebne, posłannicze, opiekuńcze, wstawiennicze, informacyjne - treścią informacji może być obietnica, ostrzeżenie, rada, polecenie, zakaz:
Aniołowie są obecni od chwili stworzenia i w ciągu całej historii zbawienia, zwiastując z daleka i z bliska to zbawienie oraz służąc wypełnianiu zamysłu Bożego. Oto niektóre przykłady: zamykają raj ziemski, chronią Lota, ratują Hagar i jej dziecko, powstrzymują rękę Abrahama, pośredniczą w przekazywaniu Prawa, prowadzą lud Boży, zwiastują narodziny i powołania, towarzyszą prorokom. Wreszcie anioł Gabriel zwiastuje narodzenie Poprzednika oraz narodzenie samego Jezusa (p. 332);
 każdy człowiek ma swojego anioła:
Życie ludzkie od dzieciństwa aż do zgonu jest otoczone opieką i wstawiennictwem aniołów. Każdy wierny ma u swego boku anioła jako opiekuna i stróża, by prowadził go do życia. Już na ziemi życie chrześcijańskie uczestniczy - przez wiarę - w błogosławionej wspólnocie aniołów i ludzi, zjednoczonych w Bogu (p. 336).

Niestety nie ma takiego opracowania w języku polskim w katechizmie prawosławnym - por. Bóg Żywy. Katechizm Kościoła prawosławnego. Opracowany przez zespół wiernych prawosławnych. Kraków 2001.
17. Por. archim. Alipij i archim. Isaija: Dogmatičeskoje bogoslovije. Siergijew Posad 1999, s. 178-185.
18. Komentatorzy nie są do końca zgodni, czy chodzi tutaj o aniołów Bożych czy o aniołów upadłych.
19. Między innymi dlatego, że aniołowie nie są zdolni do ludzkich uczuć, według św. Jana Chryzostoma, nie mogą, być spowiednikami ludzkich dusz.
20. św. Grzegorz z Nazjanzu: Mowa 28, [w:] Mowy wybrane. Op. cit., s. 309.
21. Por. J. C. Cruz: Aniołowie i diabły. Przeł. J. Stoppa. Gdańsk 2002, s. 34-36.
22. Por. Pseudo-Dionizy Areopagita: Hierarchia niebiańska, [w:] Pisma teologiczne II. Tłum. M. Dzielska. Kraków 1999.
23. Por. Pseudo-Dionizy Areopagita: Hierarchia kościelna, [w:] Pisma teologiczne II. Op. cit.
24. M. Pomazanski, op. cit., s. 71.
25. Więcej na temat powiązania angelologii i antropologii biblijnej zobacz w: J. Anchimiuk: "Aniołów sądzić będziemy". Elementy antropologii i angelologii w pierwszym liście św. Apostoła Pawła do Koryntian. Warszawa 1981.
26. Według islamu upadłe anioły wygnano z Raju, gdy Bóg polecił im złożyć pokłon Adamowi. Iblis był jednym z tych, którzy odmówili, twierdząc, że nie będzie się płaszczyć przed istotą powstałą z błota. Święty Tomasz z Akwinu w Summie teologicznej przypuszcza natomiast, że aniołowie zostałi przez Boga poddane pewnemu testowi. Ukazał On im wizję Boga-Człowieka, czyli Boże narodziny, a następnie polecił ukorzyć się i wielbić dziecię. Większość aniołów, które kochały Boga i zawsze postępowały tak, jak On chciał, zgodziło się. Jednak wielu z nich powiedziało "Nie", za co zostali wyrzuceni z nieba.
27. Por. archim. Alipij i archim. Isaija, op. cit., s. 260-270.
28. Modlitewnik prawosławny. Op. cit., s. 55.


Bibliografia:

Księga o aniołach. Pod red. H. Oleschko, Kraków 2002.
św. Grzegorz z Nazjanzu: Mowy wybrane. Warszawa 1967.
św. Jan Chryzostom: Dialog o kapłaństwie. Tłum. W. Kania. Wstęp K. H. de Lubac i M. Starowieyski. Opr. M. Starowieyski. Kraków 1992.
św. Jan Chryzostom: Wybór pism. Modlitwy liturgiczne. Pisma o charakterze wychowawczym. Tłum. H. Paprocki i W. Kania. Wstęp i opr. H. Paprocki i A. Słomczyńska [w:] Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy, t. XIII. Warszawa 1974.
archim. Alipij i archim. Isaija: Dogmatičeskoje bogoslovije. Siergijew Posad 1999.
J. Anchimiuk: "Aniołów sądzić będziemy". Elementy antropologii i angelologii w pierwszym liście św. Apostoła Pawła do Koryntian. Warszawa 1981.
J. C. Cruz: Aniołowie i diabły. Przeł. J. Stoppa. Gdańsk 2002.
M. Petera: Księgi proroków mniejszych - Nahuma - Habakuka - Sofoniusza - Aggeusza - Zachariasza - Malachiasza. Wstęp - przekład z oryginału - komentarz, [w:] Pismo Święte Starego Testamentu. Pod red S. Łacha, t. XII, cz. 2. Poznań 1968.
M. Pomazanski: Prawosłavnoje dogmatičeskoje bogoslovije. Ryga 1993, s. 66-67.
Pseudo-Dionizy Areopagita: Hierarchia niebiańska. Hierarchia kościelna, [w:] Pisma teologiczne II. Tłum. M. Dzielska. Kraków 1999.

Źródła:

Biblia Tysiąclecia. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Poznań 2000.
Bóg Żywy. Katechizm Kościoła prawosławnego. Opracowany przez zespół wiernych prawosławnych. Kraków 2001.
Katechizm Kościoła katolickiego. Poznań 1994.
Modlitewnik prawosławny. Red. o. Piotr Pietkiewicz. Czarna Białostocka.
P. Briks: Podręczny słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu. Warszawa 1999.
R. Popowski: Słownik grecko-polski Nowego Testamentu. Warszawa 1997.