Historia: Chełm - św. ap. Jana Teologa

W przeszłości Chełm był duchową stolicą Chełmszczyzny, a prawosławni posiadali tu wiele świątyń. Obecnie w Chełmie jest tylko jedna niewielka cerkiew prawosławna pw. św. Apostoła i Ewangelisty Jana Teologa. Pozostałe nie istnieją lub są w posiadaniu Kościoła rzymskokatolickiego. Chełmska cerkiew św. Jana została wzniesiona w latach 1848 - 52, będąc wówczas jedyną prawosławną świątynią w mieście.

Komitet budowy cerkwi powołano 25 lipca 1845 roku. W jego skład weszli budowniczy Ludwik Radziszewski, budowniczy Paweł Bukiewicz i burmistrz miasta Karpiński. Kierownikiem budowy został Jan Lasota. Dnia 9 czerwca 1846 roku miało miejsce położenie kamienia węgielnego pod budowę świątyni prawosławnej w Chełmie.

Według raportu postępu robót przy budowie, już w 1848 roku mury świątyni doprowadzono do głównego gzymsu.

Źródła podają, że murował ją Wincenty Łańcucki z Sieniawy, a roboty ciesielskie wykonywał Karol Kubik z Leżajska.

Prace przy budowie cerkwi ukończono w 1852 roku.

Konsekracji nowo zbudowanej świątyni dokonał 13 (25) czerwca l852 r. kapelan armii carskiej, ks. prot. Pogoniałow.

Początkowo była to cerkiew garnizonowa. Nie było przy niej stałego kleru. Obsługiwali ją kapelani wojskowi stacjonujących w Chełmie lub w okolicy pułków armii rosyjskiej.

Z uwagi na usytuowanie świątyni w bardzo niskim miejscu miasta, spływająca z okolicznych wzniesień woda poczyniła znaczne szkody. Po kilkunastu latach od wybudowania cerkiew wymagała kapitalnego remontu. Pojawiły się pęknięcia ścian, zaś drewniana podłoga zaczęła butwieć.

W latach 1864 - 67 został przeprowadzony kapitalny remont cerkwi. Podczas remontu został dobudowany pritwor (kruchta), wymieniono podłogi, zlikwidowano pęknięcia elewacji, zrezygnowano z bocznych drzwi od strony północnej i południowej na rzecz powiększenia okien usytuowanych nad nimi oraz usunięto ambonę ze środkowej części cerkwi. Baldachim znad ambony został przeniesiony nad żertwiernnik do prezbiterium.

Od 1864 roku chełmska cerkiew zmieniła swoje przeznaczenie. Z garnizonowej stała się świątynią parafialną. Kler parafii składał się wówczas z proboszcza, diakona i dwóch psalmistów. Pierwszy proboszcz parafii św. Jana Teologa w Chełmie, ks. Kraszanowski, przystąpił energicznie do budowy domu parafialnego. Budowę ukończono w 1868 roku.

Po roku 1918 znów stała się jedyną cerkwią prawosławną w Chełmie (za wyjątkiem lat II wojny światowej). Tutaj przeniesiono tradycję Chełmskiej Ikony Bogurodzicy i tu obchodzone jest tradycyjne święto Ziemi Chełmskiej Preczysta, czyli święto Narodzenia Bogurodzicy.

W latach 1927, 1949 i 1990 przeprowadzano remont cerkwi. W 1937 roku planowano rozbudowę tej świątyni w kierunku wschodnim. Plan ten nie został zrealizowany, a wykonane już fundamenty rozebrano w 1961 roku. Materiał z rozebranych fundamentów posłużył do budowy ogrodzenia wokół cerkwi.

Jest to obecnie jedyna cerkiew prawosławna na terenie całego powiatu chełmskiego. Skupia wokół siebie wiernych prawosławnych zamieszkałych w Chełmie i rozsianych diasporalnie w okolicznych miejscowościach.

Znajduje się u zbiegu ulic M. Kopernika, H. Sienkiewicza i 1. Młodowskiej (dawnej Seminaryjnej).

Jest to budowla o charakterze klasycystycznym, w typie bizantyjsko - ruskim, centralna na planie krzyża greckiego. Pomiędzy ramiona krzyża wtopione są cztery okrągłe wieżyczki. Jest to cerkiew murowana z cegły i otynkowana.

Zgodnie z obowiązującymi kanonami świątynia jest orientowana na wschód. Z zewnątrz wszystkie elewacje ukształtowane są analogicznie w formie edikuli na cokole, ujęte parami pilastrów toskańskich, zwieńczone trójkątnymi przyczółkami.

W elewacji południowej i północnej w arkadowych wnękach znajdują się zamknięte półkoliście okna ujęte profilowanymi pilastrami i arkadowym łukiem. W elewacji wschodniej znajduje się okrągły otwór okienny.

Od strony zachodniej dobudowana została mała kruchta szerokością równa arkadowej wnęce w elewacji, w wysokości sięgającej do łuku wnęki. Ściany boczne i frontowe kruchty ujęte są pilastrami toskańskimi. Narożniki od zewnątrz są zaokrąglone. Fasada zwieńczona jest małym trójkątnym przyczółkiem przechodzącym u góry w kształt krzyża.

Portal zamknięty jest półkoliście. W bocznych ścianach kruchty znajdują się małe, również półkoliście zamknięte okna.

Latarnia głównej kopuły rozczłonkowana jest ośmioma pilastrami i przepruta ośmioma arkadowymi oknami w pilastrowych obramowaniach. Latarnie kopułek bocznych przeprute są z czterech stron oknami w analogicznych obramieniach.

Dachy nad czterema ramionami i nad kruchtą są dwuspadowe, latarnie zwieńczone cebulastymi hełmami; wszystkie kryte blachą.

Wnętrze nakryte jest w krzyżu kopułą na pendentywach, z bardzo dużą latarnią w formie walcowatego bębna. Na czterech narożnych wieżyczkach również usytuowane są kopułki z wysokimi cylindrycznymi latarniami. Ramiona krzyża sklepione są kolebkowo, otwarte do części środkowej półkolistymi arkadami. Arkady te zostały oparte na parach gurtów spływających na parzyste pilastry toskańskie.

Po północno - zachodniej stronie cerkwi znajduje się dzwonnica. Została ona wzniesiona współcześnie z cerkwią również w stylu klasycystycznym, na rzucie kwadratu. Jest podpiwniczona. Dolna kondygnacja ukształtowana została w formie cokołu. W górnej kondygnacji ujętej na narożach pilastrami, z czterech stron znajdują się arkadowe przeźrocza, a pod nimi - kwadratowe płyciny. Kondygnacja ta u góry zwieńczona jest belkowaniem.

Dzwonnica pokryta jest dachem kopulastym, cztero - połaciowym z lukarnami. Dach zwieńczony jest małą latarnią z cebulastym hełmem, kryty blachą.

Dzwonnica wyposażona jest w cztery dzwony, trzy z nich zostały wykonane w 1866, a czwarty o wadze 837 kg był odlany i poświęcony w 1963 roku.

Z chwilą restytuowania prawosławnej diecezji lubelsko - chełmskiej wiosną 1989 r. cerkiew św. Jana Teologa w Chełmie została podniesiona do rangi prokatedry.

2 czerwca 1989r. został utworzony nowy dekanat chełmski, wydzielony z dekanatu lubelskiego. Dziekanem został mianowany ks. prot. (obecnie mitrat) Włodzimierz Chodak, długoletni proboszcz Parafii Prawosławnej w Horostycie.

Od czerwca 1991 do połowy września 1993r. trwały prace przy pełnej konserwacji zabytkowego ikonostasu w chełmskiej cerkwi. Zespół konserwatorów z Lublina na czele z panem Lechem Muszytowskim wykonał żmudną pracę gruntownej renowacji ponad 40 ikon i najcenniejszych fragmentów architektury ikonostasu. Realizacja tego przedsięwzięcia stała się możliwa dzięki znacznej pomocy finansowej okazanej parafii przez Wydział Kultury Urzędu Wojewódzkiego w Chełmie.

Cerkiew prawosławna św. Jana Teologa w Chełmie, jako obiekt zabytkowy, znalazła uznanie u włodarzy miasta i 11 lipca 1999r. otrzymała wspaniałą iluminację zewnętrzną. Inwestycja została sfinansowana ze środków pochodzących z budżetu miasta Chełma. W tym miejscu należy zauważyć, iż chełmska świątynia prawosławna, jako jedyna w diecezji lubelsko - chełmskiej, posiada taką iluminację.

Chór parafialny z Chełma pod dyrekcją pana Andrzeja Chamratowicza dwukrotnie z powodzeniem uczestniczył w Przeglądzie Chórów Kolędniczych
w Terespolu, zdobywając II (1998r.) i III (1999r.) nagrodę w kategorii miejskich chórów parafialnych.

W pritworze chełmskiej cerkwi prawosławnej umieszczone są okolicznościowe tablice marmurowe upamiętniające 800 - lecie urodzin założyciela miasta Chełma i prawosławnej diecezji chełmskiej księcia Daniela Romanowicza (w 2001 r.) oraz 55 -lecie tragicznej w skutkach akcji "Wisła" (2002r.).

Na terenie parafii znajdują sit( dwie kaplice cmentarne - w Rudzie (gm. Ruda Huta) pw. św. Michała Archanioła, zbudowana w 1965r. i w Brzeźnie (gm. Dorohusk) pw. św. Włodzimierza (wzniesiona w latach 200l - 2002), kaplica ekumeniczna pw. św. Anny w Sielcu (gm. Leśniowice) oraz nieczynna cerkiew w Dubience.

Ponadto w Wierzchowinach (gm. Siennica Różana) usytuowana jest zbiorowa mogiła, w której pochowano 194 prawosławnych mieszkańców tej wsi, niewinnie zamordowanych 6 czerwca 1945 roku.

W roku 1995 na tym masowym grobie ofiar zbrodni w Wierzchowinach stanął pomnik wzniesiony staraniem duchowieństwa i wiernych prawosławnej diecezji lubelsko - chełmskiej.

Chronologiczny wykaz proboszczów Parafii Prawosławnej pw. św. Apostoła i Ewangelisty Jana Teologa w Chełmie:

ks. prot. kandydat teol. Jakub Kraszanowski (1864 - 1874)
ks. prot. kandydat teol. Mikołaj Straszkiewicz (1874 - 1909)
ks. prot. kandydatteol. Leoncjusz Jankowski (1909 - 1915)
ks. Jerzy Sasykin (1915 - 1916)
ks. prot. Ksenofont Milkow (1917 - 1919)
ks. prot. Andrzej Kozłowski (1920 - 1926)
ks. prot. Olimpiusz Denisiewicz(1927 -1928)
ks. prot. Stefan Gruszko (1928 -1932)
ks. prot. Teodor Borecki (1932 - 1935)
ks. prot. mgr Jan Karwowski (1935 - 1939)
ks. prot. Igor Kikiec (1939 - 1940)
ks. prot. Gabriel Korobczuk (1941 - 1944)
ks. archiprezbiter Jan Lewczuk (1944 - 1947)
ks. prot. Józef Dyńko - Nikolski (1947 -1954)
ks. prot. Borys Szwarckopf (1954 -1955)
ks. prot. Michał Kalin (1955 - 1959
ks. prot. kandydat teol. Aleksy Nesterowicz (1959 - 1979)
ks. Bazyli Taranta (1980 - 1989)
ks. prot. mgr Jan Łukaszuk (od 1989r.)

Od 1990r. kler Parafii Prawosławnej w Chełmie powiększył się o wikariusza. Funkcję wikariusza w chełmskiej cerkwi sprawowali kolejno:

ks. Andrzej Łoś (1990 - 93)
ks. prot. mgr Sławomir Chwojko (1993 - 94)
ks. prot. mgr Jerzy Bogacewicz (1994 - 95)
ks. Jan Kulik (1995-98)
ks. Wiesław Skiepko (200l-2003)
Rok 2002 to rok jubileuszu 150 - lecia konsekracji cerkwi pw. św. Apostoła i Ewangelisty Jana Teologa w Chełmie. Mimo, iż zbudowana została w trudnym okresie, gdy na Chełmszczyźnie dominowali unici, to jednak nigdy nie uległa unii. Przetrwała wiele burz dziejowych i nadal nieprzerwanie stoi na straży św. Prawosławia na umęczonej Ziemi Chełmskiej.

 
Historia miasta Chełma i los prawosławia na Chełmszczyźnie ściśle wiążą się z historią cudownej ikony Matki Bożej. Prawosławni czczą wiele cudownych ikon. Jedną z najstarszych na naszych ziemiach jest właśnie chełmska ikona Matki Bożej, będąca na przestrzeni wieków Orędowniczką miasta Chełma i Ziemi Chełmskiej.

Najwcześniejsze źródła podają, iż ikona została napisana na płótnie ręką ewangelisty Łukasza, a następnie naklejona na cyprysową deskę ofiarowano księciu ruskiemu Włodzimierzowi w X wieku, jako dar przy przyjęciu chrztu i poślubieniu cesarzównej Anny.

Tradycja starożytna i zapis w kronice biskupa Jakuba Suszy głosi, iż obraz ten książę Włodzimierz podarował do cerkwi ku czci Matki Bożej, która miała być wzniesiona na przełomie wieków X i XI na Górze Chełmskiej. Budowa świątyni zapoczątkowała chrystianizację Ziemi Chełmskiej. Przez ponad 900 lat ta święta ikona znajdowała się w chełmskim soborze katedralnym i zawsze była ściśle związana z historią miasta. Wielokrotnie odnotowywano jej niewymowną moc uzdrawiającą i ochraniającą.
Wędrówki Tatarów na zachód dosięgły również grodu chełmskiego. Za panowania księcia Daniela Romanowicza w XIII wieku Tatarzy kilkakrotnie próbowali zdobyć miasto, lecz bezskutecznie. Były również próby kradzieży ikony. Świadectwem tych poczynań są ślady głębokich i ostrych cięć na twarzy i karku Matki Bożej oraz nóżce Jezusa. Akt obrony grodu przed najazdem Tatarów został upamiętniony w wielu pieśniach ludowych.

Powstaje również akatyst poświęcony: "Preswiatoj Bohorodice" tak często odczytywany przez mnichów w klasztorze prawosławnym na Górze Chełmskiej, w którym czytamy o wstawiennictwie Matki Bożej w obronie Chełma.

XVI wiek w dziejach prawosławia na terenie ówczesnej Rzeczpospolitej odegrał wyjątkową rolę. Chełm stał się głównym punktem wydarzeń na arenie działań religijnych. Tutaj zrodziła sit( myśl utworzenia unii z Kościołem katolickim, która została urzeczywistniona w 1596r. w Brześciu. Część duchowieństwa prawosławnego oderwała się od Cerkwi prawosławnej zachowując liturgię obrządku wschodniego, odrębną hierarchię kościelną lecz przyjmując zwierzchnictwo papieskie. Powstało wówczas kilka skupisk zakonnych na terenie Chełmszczyzny, w tym również na Górze Chełmskiej założono klasztor bazylianów. Ikona znajdowała się w posiadaniu nowo powstałego Kościoła unickiego z siedzibą w Chełmie. Nie wszyscy prawosławni przyjęli unię. Ci, którzy pozostali przy Cerkwi prawosławnej rozpoczęli nadzwyczaj aktywną działalność w cerkiewno - prawosławnych bractwach. To właśnie na ich prośbę król Władysław IV pozwolił na utrzymanie jednej czynnej cerkwi w Chełmie, Krasnymstawie, Lwowie, Hrubieszowie i Horodle.

Przywileje te miały być nadzorowane przez komisarzy królewskich. Rzeczywistość okazała się jednak inną. Lokalnie unia była narzucana siłą. Osobiście walczył o to biskup Metody Terlecki, który wymusił na chełmskich prawosławnych w roku 1641 podpisanie umowy o podporządkowaniu się unii. Za niezgodę groziło odebranie mienia, z którego połowę otrzymywali donosiciele, zaś połowę Sobór unicki.

W roku 1649 Chełmszczyzna stała się ponownie prawosławną po wojnie z Kozakami i podpisaniu Zborowskiego porozumienia pokojowego. Należała wówczas do metropolii kijowskiej. Ikona na krótki okres oficjalnie została przekazana prawosławnym, zaś nieoficjalnie - ukryto Ją w jednym z podmiejskich dworków. Poszukiwania były nagradzane sukcesem. Odnalezioną ikonę z należytym Jej hołdem przewieziono do soboru na "Górce". Wówczas biskup Jakub Susza pisze donos na "schizmatyków" do króla Jana Kazimierza, rzucając oszczerstwo przywłaszczenia ikony. Król zażądał przywiezienia Jej do siebie i przekazał w ręce unitów. W 1651 r. ikona powróciła do klasztoru bazylianów i została umieszczona wysoko nad prestołem. Nie można było Jej ucałować ani dotknąć czołem.

W roku 1875 nastąpiła likwidacja unii na terenie Chełmszczyzny i Podlasia. Rozwiązano klasztor bazylianów i sobór przejęty został przez duchowieństwo prawosławne. Ikonę Matki Boskiej Chełmskiej przeniesiono na trzecią kondygnację ikonostasu, nad "Ostatnią wieczerzę". Podczas molebna była opuszczana na anałoj, a zwyczaj ten przetrwał do dnia dzisiejszego i jest praktykowany w cerkwi pw. św. Jana Teologa w Chełmie.

W lipcu 1915 roku, podczas I wojny światowej, gdy chełmski lud prawosławny zmuszony był opuścić swą ojczystą ziemię, wówczas wywieziono do Moskwy także chełmską cudowną ikonę Matki Bożej. Po zajęciu Moskwy przez bolszewików, w 1918 roku ikona ta została potajemnie przewieziona do Kijowa i umieszczona w klasztorze żeńskim św. Flora. Jednak, z uwagi na niebezpieczeństwo przejęcia jej przez ateistów i zniszczenia, ikonę w tajemnicy wyniesiono z monasteru i długo przechowywano w prywatnych domach.

W czasie II wojny światowej, gdy chełmski sobór katedralny wrócił na krótko do prawosławnych, ikona ta w dniu święta Podwyższenia Krzyża Pańskiego, 27 września 1943 roku, została uroczyście powitana ponownie w soborze na Górce Chełmskiej. Wkrótce potem, w lipcu 1944 roku, ikona znów opuściła Chełm i wieść o niej przepadła.

Dopiero jesienią 2000 roku, z pewnym niedowierzaniem, przyjmujemy niezwykłą informację, iż oryginał chełmskiej cudownej ikony Matki Bożej ocalał i znajduje się w muzeum w Łucku na Ukrainie. Ikonę do muzeum przekazała pani Nadija Horłyćka, córka śp. ks. mitrata Hawryiłlt Korobczuka, który w czasie II wojny światowej był wikariuszem w soborze prawosławnym na Górze Danielowej w Chełmie. Rodzina ks. Korobczuka w 1944 roku opuściła Chełm i osiedliła się na Wołyniu. Wyjeżdżając z Chełma ks. Korobczuk, z pomocą swych byłych parafian, przewiózł ikonę za Bug.

Żmudne badania konserwatorskie potwierdziły, że najprawdopodobniej jest to oryginalna chełmska cudowna ikona Matki Bożej.

Uczestniczący w uroczystościach liturgicznych ku czci chełmskiej ikony Matki Bożej w chełmskiej cerkwi w dniu 21 września 2001r. przewodniczący Wołyński ego Towarzystwa "Chołmszczyna" z Łucka przekazał do cerkwi w Chełmie fotokopię odnalezionego oryginału chełmskiej ikony Matki Bożej.

Obecnie w Chełmie są dwie szczególnie czczone kopie ikony Matki Boskiej Chełmskiej. Jedna z nich znajduje się w cerkwi pw. św Jana Teologa w Chełmie z poł. XIX w., druga zaś w bazylice Kościoła rzymskokatolickiego pw. NMP na Górce Chełmskiej, powstała w 1938r.