Historia: Sandomierz - śww. równych Apostołom Braci Cyryla i Metodego

Książę wielkomorawski Rościsław sprowadził w 863 r. z Bałkanów mnichów Cyryla (zm. 865 r.) i Metodego (zm. 885 r.). Ich celem była misja chrystianizacyjna Słowian. Na jej potrzeby przetłumaczyli liturgię na język dziś zwany staro-cerkiewno-słowiański i stworzyli osobne pismo zwane głagolicą, z którego wywodzi się późniejsze pismo cyrylica. W 867 r. papież Hadrian II uznał ryt słowiański na obszarze Moraw i Panonii, czyli na terenie Księstwa Wielkomorawskiego. Miał on jednak przeciwników zwłaszcza wśród biskupów niemieckich, którzy nawet kilka lat więzili Metodego. Papieże potwierdzali uznanie rytu słowiańskiego w 869 r. i w 880 r. Niestety po śmierci Metodego papież Stefan V (VI) potępił obrządek słowiański. Wygnani uczniowie znaleźli schronienie u cara Bułgarii Borysa I Michała i w Małopolsce, która wchodziła w skład państwa wielkomorawskiego. Jak podaje Żywot św. Metodego napisany kilka lat po jego śmierci pogański książę żyjący w Wiśle (Małopolska) został ochrzczony wraz z poddanymi. Tak więc tereny Polski południowej był już chrześcijańskie w końcu VIII w., czyli znacznie wcześniej niż oficjalny chrzest Polski. Ponadto przed 900 r. istniała tam struktura kościała obrządku słowiańskiego. Jej pozostałością jest ujawniony przez Wandę Semkowicz-Zarębinę zatarty zapis w rękopisie Kroniki Jana Długosza, że w 1030 roku umarł Roman, biskup sandomierski.

Kościół Powszechny po 1054 r. (tzw. Wielkia Schizma) podzielił się na dwie gałęzie: wschodnią – grecką i zachodnią – łacińską. Z czasem ukształtowała się odrębna liturgia, obrządki, zwyczaje kościelne i podziały administracyjne. Po Wielkiej Schizmie łacinnicy i prawosławni określali się nawzajem mianem schizmatycy. Po zawarciu Unii Brzeskiej 1596 r. część prawosławnych, która przystąpiła do unii nazywana była unitami, a jej przeciwnicy dyzunitami. Natomiast protestanci w Rzeczpospolitej Obojga Narodów, od konfederacji warszawskiej 1573 r., byli określani przez katolików jako dysydenci.

Nieliczni prawosławni Grecy zamieszkali w Sandomierzu należeli do parafii prawosławnej pw. św. Jerzego Zwycięzcy w Opatowie. Powstała ona w 1778 r. – na mocy postanowień sejmu warszawskiego z 1768 r. Założyli ją Grecy, którzy uciekli z Macedonii przed prześladowaniami tureckimi. Była to cerkiew grecko-orientalna, gdyż tak od 1768 r. katolicy określali oficjalnie prawosławnych. Pozostałe cerkwie istniały w Lublinie i Kaliszu (od 1786), Piotrkowie Trybunalskim (1788) i Warszawie (1796). Dopiero od 1825 r., wszystkie parafie prawosławne zostały podporządkowane Świątobliwemu Wszechrosyjskiemu Synodowi. Wówczas określano je jako grecko-rosyjskie. Należały one do diecezji mińskiej powstałej w 1796 r., a od 1827 r. do diecezji wołyńskiej. Dopiero w 1834 r. zostało utworzony wikariat warszawski w diecezji wołyńskiej przekształcony w 1840 r. w arcybiskupstwo warszawsko-nowogieorgijewskie (od 1875 r. w ramach archidiecezji funkcjonowała diecezja warszawsko-chełmska, od 1905 r. warszawsko-przywiślańska).

Cerkiew św. Jerzego Zwycięzcy w Opatowie przestała funkcjonować w 1837 r. Jej kontynuatorką była cerkiew parafialna pw. św. Mikołaja Cudotwórcy w Radomiu, do której należeli mieszkańcy Sandomierza. W 1850 r. została zlikwidowana granica celna między Rosją a Królestwem Polskim. Powołano wówczas graniczne okręgi celne w Królestwie Polskim: wierzbołowski (Wierzbołów na Żmudzi), kaliski, i zawichojski i ustanowiono w nich po dwie cerkwie. Okręg zawichojski obejmował teren wzdłuż granicy z Cesarstwem Austriackim (od 1866 r. z Austro-Węgrami) od Tomaszowa Lubelskiego po wieś Niwka (obecnie dzielnica Sosnowca, miejsce styku granic trzech państw zaborczych). W tym okręgu powstały dwie cerkwie. W 1851 r. cerkiew pw. św. Archanioła Michała w Zawichoście i w 1852 r. cerkiew pw. św. Aleksandra Newskiego w Wilczkowicach pod Krakowem, a obecnie wieś w gminie Michałowice powiatu krakowskiego. Parafia ta była przenoszona najpierw do Michałowa (1856), Olkusza (1857) i ostatecznie do miejscowości Granica (1876), obecnie Maczki dzielnica Sosnowca. Pierwotnie granicą między tymi parafiami była wieś Rataje koło Pacanowa (obecnie dwie wsie Rataje Karskie i Rataje Słupskie).

Cerkiew w Zawichoście powstała jako polowa cerkiew celnego resortu w 1851 r. Świątynia, będąca kaplicą domową, mieściła się w drewnianym domu i była konsekrowana 21 września 1852 r. Staraniem arcybiskupa Arseniusza na początku 1852 r. zostały przyłączone do tej cerkwi dwa oddziały weteranów (inwalidnyje komandy) opatowski i sandomierski (w tym czasie w Królestwie Polskim stacjonowało 20 oddziałów weteranów w miejscowościach, w których nie było prawosławnych cerkwi). Następnie 20 października 1853 r. przyłączono do tej parafii prawosławnych mieszkańców powiatu sandomierskiego i część stopnickiego z miastem Stopnica. Podczas powstania styczniowego 1863 r. proboszcz ks. Władimir Ziabłowskij dwa razy był napadnięty przez powstańców. Po upadku powstania przeniesiono siedzibę Zawichojskiego Okręgu Celnego z Zawichostu (który dopiero w 1888 r. utracił prawa miejskie) do Sandomierza – stolicy powiatu. Zawichojską Brygadę Pogranicznej Straży w 1889 r. przemianowano na 16 Sandomierską Brygadę Wydzielonego Korpusu Pogranicznej Straży. Władze państwowe chciały wzmocnić Rosyjski Kościół Prawosławny w Kraju Przywiślańskim (oficjalna nazwa Królestwa Polskiego). W związku z tym rozpoczęto starania o zwiększenie sieci parafialnej w arcybiskupstwie warszawskim i umiejscowienia parafii w miastach z przewagą ludności rzymskokatolickiej. Konsekwencją tych wydarzeń było faktyczne przeniesienie w 1865 r., a formalnie dopiero 4 sierpnia 1866 r. cerkwi do Sandomierza. Kaplice domową ulokowano w refektarzu klasztoru poreformackiego i poświęcono 16 lutego 1869 r.

Cerkiew pw. św. Archanioła Michała należała do tzw. cerkwi granicznych, przeznaczonych dla pracowników komory celnej i żołnierzy służących w pogranicznej straży oraz ich rodzin. W większości zamieszkiwali wzdłuż granicy państwowej poza terenem powiatu sandomierskiego. W 1886 r. sandomierska parafia prawosławna obejmowała teren w granicach powiatów: sandomierskiego i opatowskiego w guberni radomskiej; stopnickiego w guberni kieleckiej; janowskiego, biłgorajskiego, tomaszowskiego i hrubieszowskiego na pograniczu guberni lubelskiej. W 1907 r. zasięg terytorialny parafii zmniejszył się i obejmował żołnierzy i urzędników wydzielonego korpusu straży pogranicznej w powiecie sandomierskim znajdującym się w guberni radomskiej i powiatach: janowskim i biłgorajskim w guberni lubelskiej. Zmniejszeniem granic terytorialnych parafii należy tłumaczyć stale spadającą liczbę wiernych sandomierskiej cerkwi. Na jej terenie powstały nowe cerkwie parafialne m. in. w Opatowie (1889, parafia od 1896), Stopnicy (1901), Staszowie (1904).

W sandomierskim progimnazjum, w gmachu pojezuickim, od 1898 r. funkcjonowała druga w Sandomierzu szkolna cerkiew domowa pw. św. Mikołaja Cudotwórcy. Cerkiew służyła nauczycielom i uczniom męskiego progimnazjum (gimnazjum od 1912 r.) i uczennicom Szkoły Maryjskiej. Cerkiew szkolną konsekrował 23 sierpnia 1898 r. władyka Tichon.

Obie sandomierskie cerkwie w związku z tzw. bieżeństwem, czyli ewakuacją ludności prawosławnej w głąb Rosji w 1915 r. przestały funkcjonować. Cerkiew szkolną ewakuowano razem z Męskim Gimnazjum do Kurska w guberni kostromskiej. Natomiast cerkiew pograniczników pw. św. Archanioła Michała została opuszczona. Część ikon i utensyliów cerkiewnych zachowała się w Sandomierzu po dzień dzisiejszy. W mieście została tylko garstka osób wyznania prawosławnego, zazwyczaj z rodzin mieszanych pod względem wyznaniowym. Bardzo szybko, prawdopodobnie już w okresie międzywojennym, zasymilowali się oni z tutejszą katolicką społecznością. W tym okresie dla Kościoła Prawosławnego zaszły ważne zmiany – uzyskał on autokefalię w 1924 r. Najbliższe miastu cerkwie znajdowały się w Kielcach, Lublinie, Rzeszowie, czy Przemyślu.

Aktywność religijna prawosławnych nie była widoczna w Sandomierzu. Po zmianie ustroju w Polsce do miasta i okolic napłynęli liczni emigranci zza wschodniej granicy. Liczba prawosławnych była znacząca zwłaszcza w okresie nasilenia prac sezonowych w rolnictwie i ogrodnictwie, które są charakterystyczne dla okolic Sandomierza. Po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej i wprowadzeniu wiz liczba przybyszów z Europy Wschodniej znacząco zmniejszyła się.

Z czasem zebrała się grupa osób zainteresowanych utworzeniem parafii prawosławnej. Zwróciła się ona z prośbą o opiekę duszpasterską do władyki rezydującego najbliżej Sandomierza (ok. 110 km), do J.E. Arcybiskupa Abla, Ordynariusza Prawosławnej Diecezji Lubelsko-Chełmskiej. Prośba wiernych do J.E. Arcybiskupa Abla w Lublinie o utworzenie parafii w Sandomierzu spotkała się ze zrozumieniem i szczególnym wsparciem władyki. Formalnie Sandomierz od 1948 r. należał do diecezji łódzko-poznańskiej. Jednak Sobór Biskupów z arcybiskupem łódzkim i poznańskim Szymonem wyraził zgodę na powołanie sandomierskiej parafii, wchodzącej w skład diecezji lubelsko-chełmskiej.

Po blisko 100 latach przerwy wznowiono regularnie św. liturgie w Sandomierzu. Pierwszą 14 października 2012 r. odsłużył ks. Andrzej Łoś, dziekan okręgu lubelskiego i sekretarz diecezji lubelsko-chełmskiej, a kolejne: ks. Andrzej Konachowicz – wikariusz parafii katedralnej w Lublinie, ks. Jarosław Szczur najpierw jako wikariusz ze Słowatycz, a później proboszcz z Puław, ks. Adam Weremijewicz – wikariusz prokatedralny z Chełma, ks. Jerzy Łukaszewicz – protojeriej katedralny z Lublina i ks. protodiakon Marek Waszczuk – diakon katedralny z Lublina, a od 24 marca (Niedzieli Prawosławia) został wyznaczony duszpasterzem sandomierskiej wspólnoty ks. Marcin Chyl przybyły z parafii św. Jana Teologa w Kopytowie.

Liturgie odbywały się, za zgodą biskupa sandomierskiego J.E. Krzysztofa Nitkiewicza, w kościele rzymskokatolickim pw. Matki Bożej Królowej Polski przy ul. Lwowskiej 12a w Nadbrzeziu, czyli prawobrzeżnej dzielnicy Sandomierza (Nadbrzezie po rozbiorach znajdowało się w zaborze austriackim, którego granica była na Wiśle, dopiero w 1938 r. zostało przyłączone do miasta Sandomierza). Początkowo na potrzeby prawosławnych oddana została tzw. „kaplica zimowa”, a w sezonie zimowym liturgie miały miejsce w pomieszczeniu sąsiadującym z „kaplicą zimową”. Było ono wystarczające na potrzeby regularnie uczestniczących w liturgii wiernych.

Dla parafii zakupiono nieruchomość wraz z wolno stojącym domem przy ul. Puławiaków 6. Z czasem udało się po przeprowadzonym remoncie zaadaptować go na kaplicę domową. W dniu 24 czerwca 2013 r., 1150 lat od podjęcia misji chrystianizacyjnej wśród Słowian, arcybiskup Abel erygował parafię prawosławną pw. Świętych Równych Apostołom Braci Cyryla i Metodego. Uroczystego poświęcenia świątyni w niedzielę 30 czerwca 2013 r. podczas św. Liturgii dokonali ks. Andrzej Łoś, wraz z wikariuszem katedralnym ks. Jerzym Łukaszewiczem i miejscowym proboszczem ks. Marcinem Chyl.

dr Piotr Sławiński