Historia: Kopytów - św. ap. Jana Teologa

Parafia św. Jana Teologa jest jedną z najmniej znanych parafii na południowym Podlasiu.

Utworzona ona została XVI w., a jako prawosławna funkcjonowała do 1619 roku. Niektóre opracowania podawały dotąd rok 1533 jako datę pierwszej wzmianki o tutejszej placówce cerkiewnej, jednakże należy podejść do tego ostrożnie, gdyż pozycje Florentyny Rzemieniuk, ks. Janusza Kani i prof. Andrzeja Gila przeważnie myliły podhrubieszowski Kopyłów z podlaskim Kopytowem.

Fundatorką parafii, kolatorką dóbr parochialnych i uposażenia kleru była księżna Elżbieta z Branickich Sapieżyna, wojewodzina mścisławska, co potwierdził dziekan dekanatu i diecezji brzeskiej – ks. Piotr Pierocki, ówczesny paroch Zabłocki i dziekan brzeski.

W czasach unickich zapisano pod datą wizytacji 16 lutego 1798: „Przy tej cerkwi od 15 czerwca 1775 roku, zostaje Wielmożny Ksiądz Roman Kozakiewicz za Prezenta J. O. Księżny Elżbiety z Branickich Sapieżyny od 19 lutego 1772 roku, ordynowany od Jego Wielmożności Antonina Młodowskiego Biskupa Brzeskiego z następstwem biskupa Włodzimierskiego, mający koadiutora w osobie diakona Jakoba Kozakiewicza, syna swego, ordynowanego od jego Wielmożności Arseniusza Głowniewskiego Biskupa Brzeskiego i nast. Włodzimierskiego”. Na końcu protokołu zamieszczono „Dekret reformacyjny”, który nakazywał i zapowiadał: „remont kruchty gontami, porządnie prowadzić książki, dzwonnica poprawiona ma być – przekazałem ćwiczenie młodzi w Pacierzu i Artykułach Wiary Starej, zachowywanie ochędóstwa około bielizny i innych rzeczy cerkiewnych parochowi i jego koadiutorom, … cerkiew przystojnie oparkaniona ma być”.

Parafia liczyła wówczas 80 domów, a w poszczególnych wioskach: Kopytów (wówczas: Kopytowo) – 42, Wołoszki – 10, Kąty – 28 domów. Proboszcz miał „wikarego w. d. Łukasza Piotrowskiego, człowieka obligacjom swoim zadość czyniącego, ordynowanego przez Symeona Młockiego Protonotariusza Metropolii Kijowskiej, Halickiej i całej Rosji, Włodzimierskiego i Brzeskiego Biskupa, z dniem 9 grudnia 1790 roku”. Wspomniany ks. Jakub Kozakiewicz od 1793 r. był proboszczem w Połoskach, z których pochodził i gdzie miał swoją ojcowiznę.

W latach 1817-1829, gdy piastował funkcję proboszcza w Kopytowie, parafian obrządku wschodniego było tam 459 osób. Wcześniej, w latach 1798-1816, był on już administratorem w Kopytowie.

Kler w kolejnych latach XIX w. stanowili: ks. Jozafat Terlikiewicz (administrator w latach 1832-1842), ks. Walerian Kaliński (1843-1863), ks. Henryk Kaliński (administrator, proboszcz w Kostomłotach, 1866-1874), ks. Jozafat Urban (proboszcz, 1875-1887).

Od 1875 parafia otrzymała nową drewnianą cerkiew, wybudowaną z funduszy rządowych i została włączona do diecezji prawosławnej. Kilkuletni remont zakończono ponowne poświęcenie świątyni w 1892 r., jednak wizytacja kanoniczna w 1898 r. stwierdziła wystąpienie zagrzybienia budynku.

W roku 1875 parafia liczyła około 500 wiernych. Archiwalia odnotowały opinie o przebiegu epitymii kilkunastu parafian z Kopytowa w latach1884-1886, wymieniane są tutejsze nazwiska: Paweł i Sawiel Gamaniuk, Paweł Wołosiuk i inni. Życiem parafialnym kierowali: ks. Walerian Kaliński (1875-1889, administrator, prob. z Dokudowa), ks. Teofil Zaremba (1890-1899,administrator, a także kapelan wojskowy i więzienny), ks. Hilarion Janczynowski (1896-1901, administrator); ks. Hilarion Jaczyński (proboszcz, 1901-1914).

Na bieżeństwo latem 1915 r. wyjechali: proboszcz z żoną oraz ich zamężna córka z dzieckiem (ojciec i zarazem mąż został parę miesięcy wcześniej zmobilizowany do armii rosyjskiej), a także rodzina psalmisty z pięciorgiem dzieci. Pojechali ze stacji w Terespolu dwoma odrębnymi transportami latem 1915 roku.

Warto zaznaczyć, że oprócz miejscowości, które zamieszkiwali funkcjonariusze wojska i policji (np. Terespol, Lebiedziew, Koroszczyn, Biała Podlaska), najbardziej opustoszały w tej części Podlasia wioski rdzennie i czysto prawosławne: Kołpin, Polatycze, Połoski, Zahorów i właśnie Kopytów.

W latach największego demograficznego rozkwitu (1898 r.) „kopytowskij prichod” liczył 830 parafian, gorliwych pod względem praktyk religijnych. Świadczyć może o tym nie tylko brak „uporstwujuszczych”, bądź liczba przystępujących do spowiedzi i Eucharystii, ale przede wszystkim pielgrzymka do świętych miejsc Kijowa w październiku 1902 r., w której z samego Kopytowa wzięło udział 30 osób, a przecież była to wspólnota znacznie mniej liczna niż w takich miastach, jak Biała, Kodeń czy Terespol. Podczas tej pielgrzymki doznał uzdrowienia Roman Osijuk z Zabłocia, który wcześniej podczas bojki w wojsku utracił mowę po uderzeniu przez kolegę pałką po głowie. Mowę odzyskał podczas modlitwy przy ucałowaniu cudownej ikony Matki Bożej w Ławrze Poczajowskiej.

Bractwo parafialne liczyło w 1898 r. 252 osoby. Na terenie parafii funkcjonowały dwie szkoły: parafialna z nauką pisania i czytania oraz ministerialna, w obydwu uczyło się 99 uczniów. Nauczyciel miejscowej szkoły był zarazem psalmistą i dyrygentem dziecięco – młodzieżowego chóru cerkiewnego. Podczas wizyty biskupa Tichona (Bieławina, obecnie świętego) w dniu 14 czerwca 1898 chór zaśpiewał m.in. „Kol Sławien” i „Słavsia, słavsia nasz russkij car”.

Warto wspomnieć imiona duszpasterzy zasłużonych dla wiary tutejszego ludu: ks. Michał Wachowicz, pełniący funkcje duszpasterskie m.in. w Białej, Brześciu i Terespolu, ks. Tichon Miszczenko z Kodnia, ks. Mikołaj Łopaciński z Terespola, ks. Grzegorz Kobliański z Polubicz, ks. Michał Papet z Zabłocia, ks. Jakub Gromadzki z Pratulina i diakon Jakub Kmita. Prawosławni z Kopytowa wiele zawdzięczali również innym duchownym: Józef Torba (ok. 1876 r.) z Dobratycz, Cyprian Jurczakiewicz (ok. 1884) z Zabłocia, Wasyl Sobucki z Hołubia oraz w czasie i po I wojnie światowej – o. Nifont (Niedźwiedź) z Jabłecznej i Kostomłotów, o. Meliton (Jarmus) z Zahorowa i Jabłecznej, o. Neofit (Gryszczuk) z Jabłecznej i ks. Jan Jaciuk z Kobylan (1929-1931). Podczas I wojny cerkiew została zburzona.

Po reaktywowaniu parafii w 1920 r. i okresie borykania się z odbudową świątyni, parafianie postawili tymczasową cerkiewkę na miejscowym cmentarzu grzebalnym. Świątynia i parafia, jako nieetatowa, przetrwały okres sanacyjny i okupację niemiecką, ale sama parafia została zlikwidowana podczas akcji „Wisła” w 1947 r. i do 1957 r. nie funkcjonowała. W następnych latach rozpoczęło się odradzanie życia religijnego i zrębów struktury parafialnej.

W okresie międzywojennym Kopytów, w gminie Kostomłoty, posiadał formalnie 87 ha ziemi, z czego gruntów ornych było 79,56 ha, sadów i ogrodów 1,5 ha, łąk i pastwisk – 6 ha. Drobni rolnicy na podstawie umowy dzierżawnej, bez zgody uprzedniego właściciela, czyli Cerkwi prawosławnej, użytkowali w latach 1921-1936 52,89 ha, parafia rzymskokatolicka w Kopytowie 6 ha, zaś odłogiem leżało 26,67 ha. W rzeczywistości tej ziemi Cerkiew prawosławna nie posiadała. Tutejsi prawosławni liczyli na reaktywowanie parafii od 1936 r. i dlatego gruntów nie zajmowali, co miało niejednokrotnie miejsce w innych wioskach Chełmszczyzny i Podlasia, jak np. Syczyn, Sawin, Czułczyce czy Chutcze. Próby utworzenia legalnego punktu duszpasterskiego w Kopytowie za sanacji nie powiodły się. Władze wojewódzkie w Lublinie uznały, że odległość 9,5 km do siedziby parafii w Kobylanach jest dogodna dla 24 prawosławnych z tej wioski. Dla rzymskich katolików przewidziano uposażenie i utrzymanie etatu, chociaż liczba wyznawców Kościoła rzymskokatolickiego w Kopytowie w latach 1921-1929 wynosiła zero. Wśród kleru sprzed I wojny wspomniany został ks. T. Zaremba. W dokumentach międzywojnia zachowała się wzmianka o pobycie wdowy po tym duchownym Annie Zarembinie. Zamieszkiwała w monasterze w Zimnie na Wołyniu i pod koniec 1934 r. wystąpiła do Wołyńskiego Urzędu Wojewódzkiego (WUW) z prośbą o emeryturę lub zapomogę. Po zaopiniowaniu przez starostę bialskiego i Urząd Wojewódzki w Lublinie (UWL), Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oraz WUW odmówili przyznania jakichkolwiek świadczeń, choć z mocy przepisów prawa te jej przysługiwały. W uzasadnieniu odmownej decyzji UWL czytamy opinię n. t. ks. A. Zaremby z „czasów rosyjskich”: „W czasie swego pobytu w Kopytowie w charakterze duchownego prawosławnego był wrogiem polskości, wobec czego wdowa po nim nie zasługuje na wsparcie” i dalej „Majątku lub krewnych w Kopytowie nie ma, gdyż Zaremba pochodził z ludności napływowej”.

Oprócz wcześniej wymienionych duchownych z sąsiednich wiosek i parafii, sprawujących posługę sakramentalną wobec mieszkańców Kopytowa, do samej wioski docierali z posługą religijną mnisi: o. ihumen Aleksander (Ostaszewski) – namiestnik monasteru w Jabłecznej, o. Eutychiusz (Hawryluk) z Kostomłotów, o. Hiob (Sergiusz Radziwiluk) z Jabłecznej, Chrystofor (Kość) z Zahorowa gm. Piszczac i Makary (Chrapowicki) z Ławry Poczajowskiej, posługujący na stałe w Kobylanach, zamieszkujący w Kijowcu. Przez kilkadziesiąt lat nabożeństwa sprawowane były w starej cerkiewce na cmentarzu parafialnym.

W 1978 r. święcenia kapłańskie przyjął tu ks. Aleksander Surel (obecnie proboszcz parafii w Narewce). Wmurowania kamienia węgielnego pod cerkiew, która funkcjonuje od 1999 r. do chwili obecnej, dokonał biskup lubelski i chełmski Abel w dniu 25 września 1996 roku. Pierwotnie był to wiejski budynek mieszkalny z dwuspadowym dachem, do którego dobudowano część ołtarzową z dwiema zakrystiami. Świątynię zwieńczyły trzy cebulaste kopułki oraz pięciospadowy dach nad prestołem i piramidalny – nad dzwonnicą.

W dalszym ciągu czynna jest cmentarna kaplica w miejscu postawienia jej pierwszych zrębów w latach trzydziestych XX wieku. Arcybiskup łódzki i poznański Szymon wraz z biskupem Ablem dokonał w dniu 9 sierpnia 1998 r. konsekracji nowo wybudowanej cerkwi św. Jana Teologa w Kopytowie, będącej filią parafii w Kodniu. Inicjatorem tego dzieła, przy ofiarności grona parafian, był bp Abel.

Po reaktywowaniu parafii administrowali nią: w latach 1972-1989 ks. Aleksy Subotko, a w latach 1989-2000 ks. Jerzy Ignaciuk. Życie religijne podczas atrofii struktur diecezjalno-administracyjnych w warunkach totalitarnego systemu podtrzymywali mnisi z monasteru św. Onufrego Wielkiego w Jabłecznej. Dziekanami dekanatu bialskiego (bialskopodlaskiego), na którego obszarze funkcjonuje parafia byli: ks. Aleksander Biront (1946-1971), ks. Eugeniusz Lewicki (1971-1983), ks. Wincenty Pugacewicz (1983-1992), zaś terespolskiego ks. Jan Dmitruk (od 1992 do sporządzenia opisu). Od 1992 r. do chwili obecnej Kopytów należy do dekanatu terespolskiego.

Warto przypomnieć, że w swojej historii parafia w Kopytowie wchodziła w skład dekanatów: brzeskiego (1720-1795), kodeńskiego (1837-1875), bialskiego (1875-1914), terespolskiego (1992-1998) i włodawskiego (pozostałe lata). Obowiązki proboszcza od 11.11.2010 r. pełni nowo wyświęcony ks. Marcin Chyl.


Grzegrz Jacek Pelica.