Historia: Hrubieszów - Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny

Pierwszym źródłem informującym o prawosławnej cerkwi w Rubieszowie (pod taką nazwą szukamy Hrubieszowa do XIX w.) jest przywilej z 1510 r., którym król Zygmunt I Stary potwierdził prawo mieszczan do użytkowania sadzawki miejskiej o nazwie Nowa Grobla. Położona była ona od strony "ruskiej cerkwi" w pobliżu przedmieścia zwanego Chrust. W staroruskiej Kronice Hipacowskiej zapisano, że w 1255 r. książę halicki Daniel przybył z Chełma do osady leśnej z dworem myśliwskim, zwanym Rubieszowem i upolował sześć dzików i trzy jelenie. Po udanym polowaniu książę "wzniósł modlitwę do św. Mikołaja".

W Hrubieszowie, który prawa miejskie otrzymał w 1400 roku, w ciągu dziejów istniało przynajmniej osiem cerkwi. Centrum życia religijnego od XIII do XVI w. stanowiła świątynia św. Mikołaja Cudotwórcy (do 1915 r. prawosławna, obecnie rzymskokatolicki kościół św. Stanisława Kostki). Wezwania pozostałych cerkwi to: Podwyższenia Krzyża Świętego, Piatnicka, św. Daniela Stołpnika, Zaśnięcia Matki Bożej (Uspieńska), Nowo-uspieńska, św. Aleksandra Newskiego i św. Jerzego (garnizonowa w Brodzicy lub Bohorodycy).

Poprzedniczka obecnie istniejącej parafialnej świątyni Zaśnięcia Matki Bożej (Uspieńska) powstała w latach dwudziestych XVI w. Została wymurowana, ufundowana i uposażona przez tutejszego mieszczanina Sofronija Kozulę, jeszcze jako prawosławna. Od początku XVII w. pełniła funkcje centrum życia duchowego tutejszych unitów. Poświadcza to królewski akt nadania z 26 czerwca 1630 r., w którym Zygmunt III Waza nakazał parodiowi, "aby (...) w uniey z kościołem katolickim rzymskim cerkiew ta y jey duchowni na potym zawsze beli...". Obecnie istniejąca cerkiew (dawniej No-wouspieńska) została poświecona przez Arcybiskupa Chełmskiego i Warszawskiego Leoncjusza w dniu 13 maja 1876 r. Kamień węgielny pod wybudowaną na planie krzyża greckiego cerkiew wmurowano 11 maja 1873 r. Zbudowana w stylu bizantyńskim świątynia posiada trzynaście kopuł: nad nawą i prezbiterium oraz jedną nad pritworem i dzwonnicą, wybudowanymi łącznie. Kopuły wraz z dzwonnicą ozdobione są żeliwnymi pozłacanymi krzyżami. Napisane przez petersburskiego ikonopisca Siłajewa ikony w ikonostasie i w części ołtarzowej prezbiterium, zostały oprawione w dębowe impregnowane drewno, zagruntowane na ciemny matowy brąz.

Jeszcze w 1915 r. cerkiew posiadała pięć dzwonów w dzwonnicy, które zaginęły w czasie II wojny światowej. Od 15 lipca 2005 r. cerkiew Zaśnięcia Matki Bożej może się poszczycić trzema nowymi dzwonami, ufundowanymi: "na chwałę Bogarodzicy przez wiernych naszej Cerkwi, Nadzieję Miliczuk z Ukrainy i o imieniu św. Mikołaja, dar miejscowego lekarza i samorządowca Dariusza Gałeckiego".

Pełniąca rolę siedziby dziekana parafia została sowicie uposażona. Duchowieństwo i służba cerkiewna otrzymali 185 mórg gruntu w Sławęcinie i Czerniczynie, a od 1877 r. "trzy domy: 6-pokojowy z budynkami gospodarczymi dla proboszcza, 3-pokojowy dla psalmisty wraz z kancelarią i salą konferencyjną dla duchowieństwa dekanalnego". Dwa inne trzypokojowe domy otrzymali pozostali psalmiści i Chełmskie Bractwo Cerkiewne Bogarodzicy. Służba parafialna posiadała także l mórg i 60 prętów sadu owocowego. Na początku istnienia parafii proboszcz dostawał l .200 rubli pensji rocznie, psalmiści po 330 rubli, a zakrystianin 300 rubli. Parafia otrzymywała rocznie l.200 rubli na opał.

Księgi parafialne prowadzone są od 1867 r. Od 21 marca 1891 r. istniało samodzielne ogniwo Bractwa Cerkiewnego. W dniu 13 maja 1875 r. hrubieszowscy i tomaszowscy unici uroczyście powrócili do Prawosławia. Pierwszym prawosławnym dziekanem hrubieszowskim był ks. Kliment Lewicki, mający pod opieką 31 parafii i trzy filie. Od 1876 r. w Hrubieszowie były dwie parafie prawosławne św. Mikołaja i Zaśnięcia NMP, które przestały istnieć na skutek bieżeństwa w latach 1914-1915. Do I wojny proboszczami parafii Zaśnięcia Matki Bożej byli księża: Andrej Lebiediencew (1876-1888), Nikołaj Konstantynowicz Serno-Sołowjewicz (1880-1896), Ioann Korżeniewski (1896-1911) i Wasilij Romanowicz (1911-1915).

Ponieważ w 1918 r. w Hrubieszowie i okolicach nie było unitów, majątek ziemski i nieruchomości cerkiewne wraz ze świątyniami zostały przejęte przez Kościół rzymskokatolicki.

Parafia Zaśnięcia Matki Bożej w Hrubieszowie została reaktywowana w 1921 r., stając się od 1924 r. siedzibą dziekana. Pierwszym proboszczem i dziekanem w II RP był ks. Stefan Gruszko (1922-1928), następnie ks. Olimpiusz Denisiewicz (proboszcz parafii w latach 1928-1935) i od 1935r. ks. Grzegorz Metiuk (po II wojnie światowej: Andrzej, prawosławny metropolita Kanady). W latach 1940-1944 parafią administrował ks. Michał Szirockij.

Po II wojnie parafią w Hrubieszowie kierowali: ks. Mikołaj Ościanko, o. hieromnich Leonid, ks. Mikołaj Kostyszyn, o. archimandryta Eulogiusz (Horbowiec), ks. Pantelejmon Patejczuk, ks. Grzegorz Ostapczuk, ks. Anatol Hajduczenia, ks. Mikołaj Chodakowski, ks. Jarosław Łoś. Od 1998 r. proboszczem parafii jest ks. mgr Jan Kot, pełniący także funkcję kapelana wojskowego w miejscowym garnizonie.

Parafia w Hrubieszowie nie posiada domu parafialnego i ksiądz wraz z rodziną zamieszkują w przylegającym do cerkwi bloku przy ul. B. Prusa 3 m. 12.

W ostatnich latach zostało wymienione pokrycie cerkiewnych kopuł, odrestaurowano chór, niektóre ikony, a także ogrodzenie. W konserwacji fresków uczestniczył tutejszy rodak prof. Wiktor Zin z Krakowa. Ściany, sufit i zewnętrzne elewacje świątyni wymagają obecnie konserwacji. Niewielka, diasporalna parafia liczy na wsparcie troskliwych sponsorów, bowiem hrubieszowska cerkiew jest nie tylko perłą architektury, ale pełni także rolę centrum duchowego dla wiernych po obydwu stronach Bugu. Corocznie odbywają się uroczystości ku czci Turkowickiej ikony Matki Bożej, gdyż parafia Zaśnięcia Matki Bożej przejęła opiekę nad tą ikoną, czczoną wśród Polaków obrządku łacińskiego jako Jasnogórska.

Grzegorz Jacek Pelica