Historia: Kobylany - Opieki Matki Bożej
Kobylany Nadbużne leżą w pow. Biała Podlaska w woj. lubelskim. Pierwsza archiwalna wzmianka o miejscowości pochodzi z 1434 roku, tj. z czasów regulacji granic posiadłości Kopciów, Szlubowskich i Sapiehów po zawarciu unii jagiellońskiej, o pierwszej cerkwi – z 1519, zaś informacja o parafii z 1539. Do 1620 i w latach 1875-1946 była to samodzielna placówka prawosławna, do której należały okresowo 3-4 filialne kaplice w pobliskich wioskach. O nadaniach dla kleru istniejącej tutaj parafialnej cerkwi informują dokumenty Jana Fiłatka, wójta Małaszewicze Mniejsze z 1679. W protokołach wizytacyjnych biskupa chełmskiego z 1726, przechowywanych w zespole Chełmskiego Konsystorza Grecko – Unickiego Archiwum Państwowego w Lublinie, odnotowano stan krytej gontem cerkwi, wybudowanej z sosnowego drewna przez samych parafian: stara, na wpół przegniła, z dwoma krzyżami na dachu, z dzwonnicą nad pritworem w analogicznym jak cała cerkiew stanie.
Pierwsza murowana świątynia parafialna, wybudowana wg projektu architekta W. Przecławskiego, została poświęcona w 1890. Istniejąca do dzisiaj cerkiew jest pokryta łamanym piramidalnym dachem na metalowej konstrukcji, zwieńczonym niewielką cebulastą wieżą z krzyżem; z nadpriestolnym pięciospadowym zadaszeniem i dwuspadowym dachem nad babińcem. W ostatnich latach systematycznie restaurowana. Posiada rozległy ogrodzony cmentarz przycerkiewny i nowy budynek parafialny na odrębnej posesji.
W 1829 proboszczowskie beneficjum ks. Justyna Budziłowicza, proboszcza w Koroszczynie i Kobylanach, dawało 142 złotych polskich i 90 groszy rocznych dochodów, z czego same Kobylany szacowano w konsystorskim sprawozdaniu na 84, 21 złp.
Proboszczowie i administratorzy parafii: ks. Daniel Paszkiewicz (prob. 1817-1825), ks. Julian Paszkiewicz (wyświęcony w 1811) administrator przez ponad 10 lat, ks. Kalikst Koncewicz (*1805, +1872; w ChSD 1825-29, święcenia 1830, prob. 1835-72); ks. prot. Mikołaj Liwczak (dziekan bialski), ks. Julian Nasalski (1872-74). Po reaktywowaniu prawosławnej diecezji chełmskiej duszpasterzowali m.in.: proboszcz ks. Bazyli Torski (ok. 1893), dziekan z Koroszczyna ks. prot. Tymoteusz Sofronowicz.
W 1817 roku parafia liczyła 904 wiernych, zamieszkujących w Kobylanach i czterech najbliższych wsiach i przysiółkach. Greckokatolickich parafian w 1872 r. było 817.
Stan parafii podczas wizytacji kanonicznej lubelskiego biskupa Tichona (Bieławina) w dniu 14.06.1898: 1284 wiernych, w tym 239 uporstwujuszczych, cerkiewnych funduszy 370 rubli a na uposażenie dla kleru 124 rb. Uczniów w szkole pisma i ministerialnej łącznie 109; bp Tichon odwiedził szkołę a każdego z uczniów obdarował książką. Propowied’ podczas niedzielnej Liturgii z udziałem władyki i 12 duchownych, wygłosił miejscowy proboszcz ks. Nikolin, podejmując temat: Światłem dla ciała jest oko…
W wykazie osób do ewakuacji na wypadek wojny w 1912, sporządzonym w lutym 1909, przewidziano wyjazd w jednej turze kleru z rodzinami tj.: proboszcza z matuszką i dwoma synami oraz rodziny psalmisty (łącznie 7 osób) „tam, gdzie każą władze”. Parafią zarządzał wówczas ks. Julian Pietieniec.
Większość miejscowej ludności przygotowała się do bieżeństwa w głąb Rosji w 1915 roku, ale po ewakuacji kleru z rodzinami, urzędników i wojskowych, pozostała na miejscu. Życie religijne przygasło, ale nie ustało, głównie dzięki mnichom Jabłecznej i … działalności Podlaskiej Kurii rzymskokatolickiej, która dokonywała rewindykacji dusz i świątyń, przejmowała cerkwie, zagarniała grunta i nieruchomości oraz resztki pozostawionych utensyliów. Duchowieństwo rzymskokatolickie rozpoczęło proces przywracania Kościołowi dawnych wyznawców, tyle że już nie w obrządku wschodnio - bizantyjskim, lecz zachodnio -łacińskim. Od 1919 funkcjonowały trzy parafie na terenie pow. bialskiego: Zabłocie, Sławatycze i Kobylany. W 1921 r. w powiecie bialskim, na mocy decyzji MWRiOP, istniały parafie: w Kobylanach z filią w Horbowie (od sierpnia 1920 do czerwca 1921 bez administratora), w Zabłociu, Sławatyczach. Starostwo bialskie, pismem z 24.06.1921 do Wydziału Administracyjnego UWL, zaproponowało rozebranie cerkwi w Ciciborze Dużym, Międzylesiu, Kościeniewiczach, utworzenie parafii rzymskokatolickich w Horbowie i Łukowcach oraz dwóch etatowych prawosławnych parafii: Kobylany i Zabłocie - i tak zostało.
Projekt podziału na parafie z 1921 uwzględniał dane administracji państwowej, którym warto się przyjrzeć. Na ogólną liczbę prawosławnych (4862 osoby) i katolików (12.408) w potencjalnej – prognozowanej parafii Kobylany, w poszczególnych 56 wsiach sytuacja demograficzno - topograficzna wyglądała następująco:
Tabela nr 1. Liczba wiernych dwojga obrządków na terenie parafii Kobylany i Kostomłoty (dane Starosty Bialskiego, MWRiOP i UWL, oprac. przez GJP):
|
Lp. |
Miejscowość |
Odległość |
Liczba prawosławnych |
Liczba katolików |
|
1 |
Berezówka |
13.00 |
11 |
372 |
| X | Razem | ------------ |
5062 |
12438 |
Bialski starosta charakteryzując „dozory cerkiewne” pisał do UWL: „Cerkiew (w Kobylanach – przyp. GJP) w stanie średnim, wymaga remontu częściowego, pokrycia dachu, naprawy strąconych wież, oszklenia i odświeżenia cerkwi wewnątrz”. Wyjaśniając ten stan warto zaznaczyć, że „strącony krzyż” z fragmentem wieży można do dzisiaj oglądać z bliska w ogrodowym epitafium przy świątyni, zaś konieczność „odświeżenia cerkwi” wynikała ze spontanicznego uczynienia z niej lokalnego szaletu w latach 1917-1920 i – przejściowo – stajnią dla bolszewickiej konnicy latem 1920 r. W samych Kobylanach do cerkwi należało 40 mg ziemi ornej, 30 mg łąk, 6 mg ogrodu oraz 10 mg nieobsianych nieużytków. Zwyczajowo charakteryzowano „dom mieszkalny i dom dla stróża” jako „zniszczone”, gdyż starano się do takiego stanu doprowadzić, aby zniechęcić do przejęcia ich przez powracających z bieżeństwa prawosławnych lub obniżyć czynsz dzierżawny ze strony zainteresowanych sąsiadów. A oto dokładne zestawienie ilościowe:
Tabela nr 2. Ziemie cerkiewne w projektowanej parafii Kobylany w ha (na podstawie wykazu dóbr pounickich MWRiOP z 1923 r. oprac. przez GJP):
|
Miejscowość |
Gmina |
Sady ogrody |
Orne |
Łąki |
Nieużytki |
Razem |
Obecnie użytkuje |
|
Dobratycze Dobryń Duży Horbów Kijowiec Kobylany Koroszczyn |
Kobylany Dobryń Dobryń Kobylany Kobylany |
0 0 2,0 2,56 4,0 2,00 |
126,89 62,3 7,30 48,21 11,10 20,39 |
67,0 5,65 5,26 4,0 16,00 16,00 |
0 0 0 5,0 0 2,0 |
193,891 67,9456 14,56 59,77 31,10 50,3884 |
Prob. rz.-kat. Terespol Prob. rz.-kat. Malowa Góra Parafia rz.-kat. Horbów Szkoła, drobni rolnicy; ugór Prob. rz.-kat. Terespol Parafia rz.-kat. Terespol |
Projektowanej parafii w Kobylanach przyporządkowano „na papierze” ok. 123 ha gruntów po byłej parafii prawosławnej w Kostomłotach, aby w rzeczywistości ten obszar parafii (i Cerkwi) odebrać. Stwierdzono też, że drewniane zabudowania przycerkiewne (dom mieszkalny i obora) w Kobylanach, pochodzenia prawosławnego, tj. powstałe w latach 1876-1914, są średnim stanie.
Podczas wizytacji i święta parafialnego w 1925 r., w obecności starosty bialskiego Ignacego Bobka, bp. Antoniusza i ks. Nikolskiego, proboszcza kobylańskiego, poseł Symeon Lubarski w kontekście neounii powiedział m.in.: „Prawosławie na Podlasiu i Chełmszczyźnie – to kryształ pięknej wody, do którego trzeba szlifierza porządnego, aby z niego zrobił się brylant. Tym, szlifierzem może być tylko tak wytrwały dostojnik i gorliwy kapłan, jakim jest bp Antoniusz (Marcenko)”. Kostomłoty i Kobylany stały się, w planach bp. Henryka Przeździeckiego z Siedlec, dwoma z kilku podlaskich placówek neonijnych, a zarazem – w reakcji Świętego Synodu PAKP i osobiście Metropolity - ośrodkami misji prawosławnej: „…hieromnich Nifont (Niedźwiedź), pełniący od 1927 obowiązki wikariusza we wsi Babice pow. Biłgoraj, skierowany został przez metropolitę Dionizego do wsi Kobylany pow. Biała Podlaska, dla pomocy miejscowemu proboszczowi, z siedzibą we wsi Kostomłoty”. Przejściowo o. hier. Nifont 7.06.1927 r. wrócił do Babic, gdy jego pobyt administracja państwowa uznała za nielegalny a w Kobylanach zastępował go o. hier. Pankracy z Ławry Poczajowskiej. Władze bezpieczeństwa inwigilowały misjonarzy, określanych jako duchownych nieetatowych a nominacja hier. Nifonta była postrzegana „jako chęć podkopania powagi władzy państwowej w oczach ludności prawosławnej”, gdyż mnich został oskarżony o „podburzanie ludności do rozbrojenia policji i gwałtownego opanowania cerkwi w Kostomłotach”, którą lubelski wojewoda i MWRiOP przekazały Kościołowi łacińskiemu na szerzenie neounii. Należy zaznaczyć, że jedno z zajść miało miejsce w 1929: kilku chłopów, podburzonych przez rzymskokatolickiego proboszcza z Terespola, zajęło zbiory z ogrodów, łąk (sianokos) i pól, które dotąd były w użytkowaniu kleru prawosławnego. Grunta wraz z tym, co na nich rosło przejęto a policja zachowała się stronniczo, na co poskarżył się ks. G. Korobczuk do władz wojewódzkich. Pismem z 31.07.1929 Komendant posterunku Policji Państwowej zacytował opinię ks. dziekana Ginalskiego z Terespola, że „piastuje on tytuł posiadania spornych ziem pounickich we wsiach Kobylany i Horoszczyn (Koroszczyn- GJP) gm. Kobylany, natomiast „proboszcz parafii wschodniosłowiańskiego obrządku” w Terespolu, napisał: „Zaświadczam 31 lipca 1929 roku, że ks. Korobczuk niepotrzebnie rości sobie pretensje do ziemi, bo nawet cerkiew stoi na ziemi parafii rzymskokatolickiej i on też, ani jego poprzednicy, nie użytkowali te ziemi…”, choć byli tam w l. 1921-1926 proboszczowie Gryciuk i Szymański. Gwoli wyjaśnienia należy dodać, że dopóki na Podlasie nie dotarł projekt neouniii a poprzednicy ks. Korobczuka poddawali się procesowi latynizacji, to pozwalano im na korzystanie z parafialnych gruntów.
W okresie II RP w Kobylanach pracowali następujący duchowni: prob. Gabriel Korobczuk (do 1918 i od sierpnia 1924 do 1926;1927-1929), etatowy administrator ks. Mikołaj Szymański (od 31.10.1919-1924), prob. Jan Jaciuk (03.02.1925-1924; od 02.09.1929-1930), Arkadiusz Nikolski przybyły z Babic 11 grudnia 1926, ekskomunikowany przez Metropolitę PAKP za przejście na neounię w 1927, o. Makary (Michał Chrapowicki, od 15.04.1927 do 1930, gdy został kapelanem więzienia w Drohobyczu); Atanazy Tunicki (od 2.07.1930), który był też nieetatowym opiekunem wiernych w Kostomłotach. Długoletnim psalmistą był wyświęcony w dniu 11.02.1917 diakon Józef Skrzypiec (etatowy w l. 1927-1930; p.o. 1918-1937).
Konkretyzacją środowiskową relacji państwo – Kościół prawosławny był w jakimś sensie fakt sprawowania, w dniu 05.10.1932 r. przez tutejszego proboszcza, panichidy za zmarłą Prezydentową śp. Michalinę Mościcką, która wywodziła się spośród prawosławnych z tych stron.
Po II wojnie parafią w Kobylanach administrowali: ks. J. Kremiński (1943-47), o. ihumen Leonidas Paziński (1947-49), ks. Piotr Piluś (1949-64), ks. Eugeniusz Lewicki (1965-70), ks. Mikołaj Czurak (1971-72), ks. Paweł Nikitiuk (1974-85), ks. Piotr Olifieruk (1985-87), duchowieństwo z Jabłecznej (1987-89), ks. Jerzy Hasiuk (1989-91), ks. Leon Anchim (1992-1994). Od lutego 1994 proboszczem parafii prawosławnej jest ks. Michał Ciuchaj. W latach 2007-11 wikariuszem – psalmistą był ks. Mariusz Ostaszewicz. Ostatnio przeprowadzono pod kierunkiem konserwatora zabytków restaurację ikonostasu, odnowiono polichromię. W roku 2000 oddany został do użytku nowy dom parafialny.
Dane konserwatorskie wymieniają następujące miejsca pamięci w Kobylanach: (1)prawosławny cmentarz przycerkiewny św. Michała (0,2 ha), prostokątny, nieczynny, z pochówkami od 1875 r. z kamiennymi nagrobkami z I poł. XIX w. w otoczeniu wiązów, robinii, klonów i metalowego płotu; (2)cmentarz w południowo-zachodniej części wsi, czynny o areale 0,7 ha, 60 m od drogi, założony przez Rudnickich z nagrobkami z przełomu XIX i XX w. w obstawie sosen i klonów; (3)rosyjsko-niemiecki żołnierski cmentarz z I wojny światowej (0,01 ha) przy drodze z Białej Podlaskiej do Terespola (groby z 1915 r.).
Grzegorz Jacek Pelica
